O`zbekstan Respublikası Joqarı ha`m orta arnawlı

Parazitomonadalar (Parasitomonadida) klassı
Bular tu`ssiz ko`pshiligi parazitler bolıp qamshıları ha`m olar menen baylanıslı organoidlar sanıda ko`beygen yamasa polimerizatsiya qubılısı bayqalg`an parazitler. Mitoxondriyası bar, al Goldji organoidı bolmaydı. Bularda qamshılar ko`p bolıp-ko`p qamshılılar (Polimastigina) otryadına bo`linip, bunın` wa`kili-Lamblia intestinalis. (6-su`wret).

Lyamblioz keselin anıqlag`an ilimpaz D.F.Lyambldin` atına qoyıladı, onı 1859 jılı Xarkov Universitetinin` professorı Lyambl ishek silekeyinde a`piwayılar tipindegi nawqas qozdırıwshısın tapqan. Lyambldin` suwretlegenindey aq ha`m son`ınan ko`pshilik izertlewshilerdin` tastıyıqlag`anınday organizmde lyamblyalar ha`r qıylı reaktsiyalardı payda etiwi mu`mkin. İnvaziyanın` deregi adam bolıp, onın` da`retinen lyamblyalar tabıladı. Bunın` vegetativ sekili u`lken bolıp, uzınlıg`ı 12-15 mkm, eni 8-10 mkm ge deyin baradı.

6-su`wret. Lyambliyanın` (Lamblia intestinalis)

du`zilis sxeması:

A-lyambliyanın` du`zilisi (Xeysin boyınsha); B-kese kesiminin` sxeması; V-G-xojayinnin` isheginde jabısıw mexanizmi sxeması (Solovev boyınsha)

1-aldag`ı-qaptal qamıshı; 2-kinetosom toparı; 3-yadro; 4-artqı-qaptal qamıshı; 5-quyrıq qamıshıları; 6-qarın qamshıları; 7-quyrıq qamshılarının aksonemaları; 8-mediallıq dene; 9-jabısıwshı diska; 10-pinotsitozlıq vakuollar; 11-jabısıwshı diskanın` mikronayshalarındag`ı qabırg`alar; 12-jabısıwshı diska sheti ushlı o`simshe;

Denesinin` aldın`g`ı ta`repinde diska ishek epiteliyyasına jabısıw xızmetin atqaradı. Denesinin` orta bo`liminde eki tayanısh jibi-aksostillar jatadı. Bul aksostillar ja`rdeminde parazitdin` denesi eki ta`repi simmetriyalı bo`limlerge bo`lingen, ha`r qaysısında birewden yadro boladı. Sonday-aq aksostillardın` aldın`g`ı bo`liminde bir qansha blefaroplastlar bolıp, olar 3 jup qamshılardı energiya menen ta`miyinlep turadı. Bundag`ı 4 –shi jup qamshılar aksostildin` arqa bo`leginde jatadı. Bul parazittin` as pisiriw organollaları bolmag`anlıqtan osmotikalıq jol menen awqatlanadı. Bulardın` ko`beyiwi jınıssız uzınına bo`liniw yamasa mitoz jolı menen iske asadı.

Bul lyambliyanın` tsistaları sopaq pishinde uzınlıg`ı 10-14 mkm ge shekem baradı. Bularda eki qabat qabıg`ı anıq ko`rinip jatadı. Bulardın` jetilmegen tsistalarında 2 yadro, jetilgenlerinde 4 yadro boladı. Ulıwma lyambliyalardın` rawajlanıwları bir qansha a`piwayı bolıp, jasaw da`wirinde parazittin` vegetativ ha`m tsistag`a oralg`an tu`rlerinin` almasıp turıwı bayqaladı.

Vegetativ forması adamlardın` 12 barmaqlı isheginde jasaydı ha`m ko`beyedi. Ta`jiriybe jolı menen za`lellengen haywanlarda lyambliyalar jin`ishke ishektin` joqarı bo`liminde tabılg`an. Olardın` ayrımları tsistag`a oralıp sırtqı ortalıqqa shıg`adı ha`m adamg`a lyamblioz keselin juqtıratug`ın ortalıq bolıp esaplanadı. Lyambliyanı juqtıratug`ın ortalıq kesel adam ha`m parazit tasıwshılar bolıp esaplanadı.

Lyamblioz ha`mme jerde tarqalg`an bolıp, halıqtın` shama menen 10% inde parazitlerdi tabıw mu`mkin. Lyamblioz menen tiykarınan jas balalar ko`birek kesellenedi.

Lyambliya menen jaraqatlanıw ko`binese 1 jastan 4 jasqa deyingi balalarda ushırasadı. O`mirinin` birinshi jılındag`ı balalarda jaraqatlanıw mu`mkinshiliginin` azlıg`ınan lyambliyalar invaziyası kem ushırasıp, biraq ja`nede balanın` jaman kutimi ha`m awqat zatlarının` pataslanıwınan bolıwı mu`mkin. Bes ha`m u`lkenirek jastag`ı balalarda lyambliyalar siyrek ushırasadı. Balalar arasında: 1. Lyambliyası bar balalar, 2. Lyambliyanın` ishek forması, 3. Bawırdag`ı forması bolıp bo`linedi.

Lyambliyası bar ballarda keseldin` qozg`awshısı laboratoriyalıq tekseriwlerinde da`retlerden tabıladı, biraq qandayda bir nawqas belgileri ha`m bunda ishektin` buzılıwları bayqalmaydı. Lyambliozdın` ishek forması ko`birek gezlesedi. Awırıwı baslang`anda simptomları anıq bilinbeydi, da`ret tezlesip, ol turaqsız boladı, ayırım gezleri suyıq da`ret ishtin` qatıwı menen almasadı.

Salmaqtın` o`siwi toqtap ishteyi pa`seyedi, bala qarnında awırıw sezedi, ayırım waqıtta dene ıssılıg`ı ko`terilip ketedi.

Nawqasta payda bolg`an belgiler birese ku`sheyip birese pa`seyip turadı. Bala eger joqarı dem alıw jollarındag`ı keseli menen awırsa, a`sirese lyambliozdın` ishek forması qozadı, lyamblioz dizenteriyag`a qosılsa onın` o`tiwine qıyınlastıradı, xronikalıq formasına o`tiwine sebepshi boladı.

Lyambliozdın` bawır forması ko`binese 5 jastan u`lken balalarda ushırasıp ha`m a`sirese keyingi jılları a`dewir tarqalg`an bolıp esaplanadı. Klinikalıq simptomlarının` ko`birek ha`m xarakterli belgileri to`mendegilerden ibarat:

1. Qarınnın` on` jaq ta`repi birqansha awıradı.

2. Ju`rek ku`yiw, kekiriw, ju`rek aynıw, qusıw, belgileri boladı.

Ko`z ag`ının` sarg`ayıwı siyrek ushırasıp ha`m ıssılıg`ı ko`teriledi. Balanı tekserip ko`rgende bawırının` u`lkeygeni bilinedi, basıp ko`rgende bawır tu`sı awırsınadı.

Laboratoriyalıq tekseriwi menen anıqlang`anda bawırdın` xızmeti buzılg`anın ko`rsetedi. Laboratoriyalıq tekseriwde balanın` da`retlerinen lyambliyalar tabıladı.

Lyambliozdın` bawır forması o`z waqtında emlenbese, bawır o`t qaltası ha`m o`t jollarının` sozılmalı jaraqatına o`tip ketedi. Lyambliozdın` bawır formasın anıqlawda onı appenditsitten ajıratıp anıqlaw za`rurli.

Parazitler adamnın` 12 barmaqlı isheginde jasawı menen birge, ayırım mag`lıwmatlarg`a qarag`anda o`t qaltasında da jasawı mu`mkin. Eger jasalma usılda o`stirilgen lyambliya o`t qaltasında jasamaydı, bul ha`zir tolıq anıq emes.

L.İ. Rogova ha`m N.A. Dexanxodjaevanın` (1960) mag`lıwmatları boyınsha alıp taslang`an o`t qaltalar ha`m de ta`jiriybe jolı menen za`lellengen haywanlardın` o`t qaltasında lyambliyalar tabılmag`an.

XX a`sirdin` 20-jıllarında lyamblioz jer ju`zinin` barlıq ma`mleketlerinde ken` tarqalg`an edi. Ko`pshilik shıpakerlerdin` pikiri boyınsha lyambliyalar adamg`a o`tiwi menen lyamblioz keselligin qozdıradı. Olar ishek, o`t jolların jaralaydı degen pikir ha`zir de bar. Biraq ayırım alımlar lyambliyalardı shartlı tu`rde patogen dep esaplaydı.

Biraq parazitler saw adamlarda da geyde ushırap turadı, olardın` sanı ishekte ko`beyip ketkende g`ana ishek xızmetin o`zgertiredi. Sol sebepli awqatlıq zatlardın` sorılıwı pa`seyedi.

Bular boyınsha N.A. Dexqanxodjaeva ko`birek islep ta`jiriybe jolı menen za`lellengen haywanlardın` jin`ishke ishegin tekserip, parazitlerdi silekeyli jumsaq perde, olardın` astın`g`ı qabatlarında sonday-aq ishek tu`klerinde tapqanlıg`ı belgili. Bul jag`daylarda ishektin` jumsaq perdesi zaqımlansada jara payda bolmag`anlıg`ı anıqlang`an. İzertlewshilerdin` pikirinshe ishektin`, jumsaq perdesindegi o`zgeris da`rejesi keselliktin` dawam etiw waqtına baylanıslı bolsa kerek dep boljaydı.

Bul kesellik belgileri basqa ishek keselliklerinin` belgilerine ju`da` uqsas bolıp keledi. Sonlıqtan da lyambliozg`a diagnoz qoyıwda tiykarg`ı belgi parazitlerdin` bolıwınan ibarat boladı. Biraq bunı anıqlaw quramalı bolıp 12 barmaqlı ishek suyıqlıg`ında parazitlerdin` vegetativ formaları tabılıwı sha`rt. Bunday keselliktin` da`reti su`rtpelerin yod penen boyap tekseriw arqalı parazit tsistalarının` bar joqlıg`ın anıqlaydı. Olardın` da`retleri menen lyambliya tsistaları sırtqı ortalıqqa shıg`ıp bular ha`ptelep tiri qalıwı so`zsiz. Parazit tsistaları saw adamg`a pataslang`an azıq-awqat , suw, iplas qollar arqalı jug`ıwı mu`mkin. Bunday tsistalar as pisiriw jolına tu`skennen keyin 12 barmaqlı ishekte vegetativ formada rawajlanadı. Bul keselliktin` aldın alıw ushın profilaktikalıq qag`ıydalardı saqlaw talap etiledi.

Sonlıqtan azıq-awqat o`nimlerdi jaqsılap juwıw, pisirilgen awqattı, ishiletug`ın suwdı jabıq ıdısta saqlap, shıbın ha`r tu`rli peshshelerdi, parazit tasıwshılardı azıq-awqat ka`rxanalarında, balalar baqshalarında joq etip isleytug`ınlardı o`z waqtında tekseriwden o`tkerip kesellikten adamlardı emlew jumısların waqtında iske asırıw kerek.

Lyambliozdın` profilaktikasında u`y xojalıg`ın ha`m balalar baqshaların, mekteplerdi sanitariyalıq-gigienalıq rejimdi qatan` saqlaw ha`m onı a`melge asırıw a`hmiyetli orındı iyeleydi. Ma`selen balanın` da`reti turaqsız bolıp ju`rgen ha`m yasli bala baqshalarına baratug`ın balalardı lyambliya barlıg`ına tekseriliwi za`rur. Eger lyambliya barlıg`ı anıqlansa da`rha`l emlew isleri alıp barılıwı kerek.

Ha`zirgi zamanda lyambliozdın` emleniwi furazolmidon ha`m aminoxinol da`rileri menen ju`rgiziledi. Tsikllı emleniw usılı ko`birek na`tiyjeli bolıp esaplanadı. Lyambliozg`a qarsı da`riler menen emlengende, mudamı, sapalı awqatlanıw menen birge qattı gigienalıq rejim saqlanıwı kerek.

Lyamblioz, a`sirese bawır forması menen awırg`an balalar turaqlı baqlaw astında bolıwı kerek. Olar lyambliyalardın` barlıg`ına tekserilip ha`m za`rurlik tuwılg`anda emlew islerinin` kursı ta`kirarlanıwı so`zsiz orınlanıp barıwı kerek.

Trixomonadalar (Trichomonas) –trixomonadoz keselliginin` qozdırıwshıları bolıp, bulardın` 3 tu`ri birqansha belgili: 1) İshek trixomonadası – Trichomonas hominis, 2) Qın trixomonadası – Trichomonas vaginalis, 3) Awız trixomonadası- Trichomonas tenax.

İshektegi trixomanada adamnın` juwan isheginde parazitlik qıladı. Qın trixomanadası bolsa hayal ha`m erkeklerdin` sidik-jınıs jollarında ushıraydı. Trixomanadalardın` denesi sopaq formasında bolıp, artqı bo`limi kem-kemnen jin`ishkelenip barg`an, uzınlıg`ı 5-10 mkm, ishek trixomonadası uzınlıg`ı 5-10 mkm den, 15-30 mkm ge shekem, qın trixomonadası 15-30 mkm ge deyin boladı (7, 8-su`wret).

7-su`wret.Trichomonas-tın` du`zilis sxeması. (Dogel, Polyanskiy ha`m Xeysin boyınsha) 1-erkin qamıshı, 2-yadro, 3-yadrosha, 4-parabazallıq tayanısh fibrilla, 5-aksostil, 6-eskek basqarıwshı qamıshı, 7-shetki sabaq, 8-glikogen granulaları, 9-jelpiwshi membrana, 10-kosta, 11-parabazallıq dene.

Denesinin` aldın`g`ı bo`liminde domalaq yadrosı aldında blefaroplast jaylasqan boladı.

Bulardın` qamshılarının` sanı 4-5 bolıp, olardın` birewi tolqın sıyaqlı perde payda etip artqa qayrılg`an boladı. Bunın` tsitoplazmasında as sin`iriwshi vakuolalar jaylasqan. Trixomanadanın` denesin boylap uzınına ornalasqan tayanısh aksostili bolıp, denesi sheti menen uzınına tolqınlanıwshı membrana jaylasqan boladı.

Qın trixomonadası ha`m awız trixomonadası-nın` tolqınlanıwshı membranası qısqa boladı. Trixomonadalar eki usıl menen awqatlanadı, yag`nıy azıq zatlardı denenin` pu`tkil u`sti menen osmatikalıq usılda sorıydı yamasa kletkalıq awzı tsitostom menen orap awqatlanadı.

8-su`wret. Trichomonas-tın` ultra du`zilis sxeması. (Xonigberg boyınsha); 1-pelta, 2- parabazallıq dene. 3-parabazallıq tayanısh fibrilla, 4-aksostil, 5-PAS-unamlı granulalar, kosta, 6-qosta, 7-yadro, 8- jelpiwshi membrana, 9-shetki sabaq.

Bulardın` tsitostomı barı jog`ı belgisiz. Bul parazitler uzınına bo`liniw yamasa mitozlıq jolı menen jınıssız ko`beyedi. Biraq tsistaları ele belgisiz. Mag`lıwmatlarg`a qarag`anda ishek trixomonadası adamlarda qa`wipli keselliklerdi payda etpeydi, biraq kolit yamasa ish qatıwı keselliginin` rawajlanıwın ku`sheytedi. İshektegi bul parazit iplaslang`an awqat yamasa suw arqalı adamlarg`a jug`adı. Bul kesellikke diagnoz qoyıw ushın kesel da`retin mikroskopta tekserip vegetativ formaların anıqlaw kerek. Qın trixomonadası ken` tarqalg`an bolıp, olar erkek ha`m hayallardın` sidik jollarında tabılg`an. Kesellik hayallarda 20-40%, erkeklerde 15% deyin belgili. Qın trixomonadası jeke gigiena qag`ıydaların orınlamag`anlıqtan jınısıy baylanıs jasag`anda jug`adı. Bunday keselliktin` sidik ha`m jınısıy jollarınan su`rtpe alınıp, mikroskop penen tekserilip diagnoz qoyıladı.

Adam awızında ushırasatug`ın trixomonadanın` patogenligi ele belgisiz, biraq awız boslıg`ı ha`m tis kesellikleri bar adamlarda bular ko`birek ushırasadı. Sonın` ushın bunı anıqlawg`a kewil bo`liw tu`rli keselliklerdin` aldın alıwg`a ja`rdem beredi.

9-su`wret. Balılıqlarda parazitlik qılatug`ın qamshılar ha`m koktsidiya tu`rli avtorlardan: a-Jchthyoboda ntcatrix; b-Cryptobia cyprini; v-C.branchialis; g-Trypanosoma; d-Hexamita salmonis; e-Eimeria carpelli;

Tawlı hawizlerde foral balıg`ının` ishekliginen, geyde o`t qaltasında qamshılılardan ekilengen simmetriyalı organellag`a iye- Hexamita truttae belgili boldı. Denesi almurt ta`rizli uzınlıg`ı 7-12,5, eni 3,6 mkm. Aldın`g`ı aqırında ornalasqan 2 yadrosı, eki parabazallıq denesi ha`m 4 jup qamshıları aldın`g`ı ta`repten keyinge qaytıp, al bir jubı aldın`g`ı ta`repten ishke tsitoplazmag`a kirip uzınına dene boylap o`tip tek artqı aqırınan aksostil qusap sırtqa shıg`adı. Denenin` aldın`g`ı aqırında 8 qamshılardın` blefaroplastları eki topar bolıp 4 ten ornalasadı. Bul parazitler ishek yamasa o`t qaltası diywalına jabıspaydı, al suyıqlıqlarında ju`zip ju`redi. Bo`linip ko`beyedi, jug`ıwı balıqtın` da`reti menen shıqqan tsista arqalı. Bul tu`rdin` patogenezi tolıq anıq emes, biraq ju`da` ishekte ko`beygende jas balıqlarg`a so`zsiz qa`wip tuwdıradı.

Qamshılılar tipinen balıqlardın` tu`rli organlarında Jchthyoboda necatrix, Cryptobia syprini, Cryptobia branchialis, Trypanosoma cyprini, Hexamita salmonis; ha`m t.b. belgili. (9-su`wret).

Oraylıq Aziya ma`mleketlerinde, sonın` ishinde O`zbekstan ha`wiz balıqshılıq xojalıqlarına bular ko`p zıyan bermekte.Qamshılılar ko`pshilik waqıtların balıqlardın` denesi u`stinde, sag`aqlarında, qanında, isheklerinde, sidik ha`m o`t qaltalarında, dene quwıslıg`ında parazitlik etip dunyanın` ha`mme kontinentlerinde ushırasadı. Ko`pshilik waqıtları ıssı jag`daydag`ı ma`mleketlerdin` ha`wiz balıqshılıq xojalıqlarının` o`nimdarlıg`ın to`menletip ko`p ekonomikalıq shıg`ıng`a ushıratpaqta. Sonın` ushın bizin` regionımız ha`wiz balıqshılıq xojalıqları bul topardın` parazitlerin jaqsı u`yrenip olarg`a qarsı gu`res jolların islep shıg`ıwı zaman talabı bolıp esaplanadı.

8-lektsiya.

Tema : Parazit sporalılar tipinin` (gregarinalar, koktsidiyalar klasları) o`zgeshelikleri ha`m baslı ua`killerinin` sıpatlaması. Parazit knidosporidiyalar (silekeyli sporalar, aktinomiksidalar klaslları) o`zgeshelikleri ha`m patogenli ua`killeri, profiliktikası.

Jobası:

1. Sporalılar (SPOROZOA) tipi. Gregarinalar (Gregarinina) klassı

2. Koktsidiyalar (Coccidiomorpha) klası. Koktsidiya ta`rizliler (Coccidiomorphina) kishi klassı

3. Qan sporalıları (Haemosporidia) otryadı

4. Knidosporidiyalar (CNIDOSPORIDIA) tipi
Paydalang’an a’debiyatlar:

1. Dadaev S.D. Parazitologiya. (ma`ruzalar matni). T., 2002.

2. Mavlonov O., Xurramov Sh., Norboev Z. O’mirtqasizlar zoologiyasi. (darslik). T., 2002.

3. Qulmamatov A. Parazit wmirtqasiz hayvonlar. (O’quv qwllanma). «O’qituvchi». T., 1988.

SPORALILAR (SPOROZOA) TİPİ
Sporalılar omırtqasız, omırtqalı, adam organizmlerinin` toqımalarında, organlarında parazitlik etetug`ın haywanlar bolıp, ha`zir olar 4800 den ko`birek tu`rdi quraydı. Sporalılar parazitlikke iykemlesiwi na`tiyjesinde olardın` dene du`zilisi o`zgergen. Sporalılar ushın to`mendegi belgiler ta`n:

1. Ko`beyiw da`wirinde geypara sporalılar, ishinde bir yamasa bir neshe a`wladı bar, qabıq penen oralg`an spora da`wiri payda boladı.

2. Sporalılarda qozg`alıw organeli, as pisiriw ha`m qısqarıwshı vakuolları jog`alg`an. Tek osmos jolı menen awqatlanadı.

3. Dem alıw glikogen zatının` tarqalıwı esabınan boladı.

4. Qan sporalılarının` tirishilik tsiklinde eki xojeyin almasıwı boladı. 1-shisi omırtqalı haywanlar, 2-shi xojeyini qan sorıwshı eki qanatlı nasekomalar. Qan sporalılarında spora da`wiri joq.

5. Ko`pshilik sporalılarda jınıssız ko`beyiw jınıslı ko`beyiw menen almasadı. Jınıssız ko`beyiw bir neshe ma`rtebe mitoz bo`liniw jolı menen bolıp, bunday ko`beyiwge shizogoniya delinedi. Jınıslı ko`beyiwge jınıs kletkaları-gametaları qatnasadı. Ana ha`m er jınıs gametaları qosılıp zigota payda etedi. Son` zigota qabıq penen oralıp, ootsista da`wirine o`tedi. Keyin ootsista ishi bir neshege bo`linip, bunday bo`liniwge sporogoniya delinedi. Bo`liniw na`tiyjesinde aldı burın sporoblastlar, son` olardın` ja`ne bo`liniwi menen olardan mayda to`ller-sporozoitlar payda boladı. Sporozoitlar parazittin` bir xojeyinnen ekinshi xojeyinge o`tiwine mu`mkinshilik beredi.

Sporalılarg`a ju`da` quramalı tirishilik tsiklına iye bolg`an bir kletkalı parazitlik etiwshi haywanatlar kirip, bir qansha reet izbe-iz jınıssız ko`beyiw-merogoniya menen jınıslı qubılıs-gametogoniya bolıp, keyin tirishilik da`wirleri spora payda etiwshi sporogoniya menen tamamlanadı. Bunday tirishilik da`wirinin` ko`pshilik basqıshlarında sporolılarda ha`reket etiw organoidları bolmaydı.

Elektronlıq-mikroskopiyalıq izertlewlerdin` na`tiyjesinde du`zilisindegi o`zgesheliklerge baylanıslı sporalılar tipke deyin ko`terildi. Sporalılardın` barlıq toparlarında ontogenez da`winrinde bular ushın ta`n bolg`an organoidlar payda boladı, rawajlanadı, xızmet atqaradı, jog`aladı ha`m du`zilisin saqlaydı.

Eger kletka ishinde bolmasa sporalılardın` barlıq da`wirlerinde pollikulyarlıq kompleks yamasa 3 qabatlı kletkalıq qabıq-pollikula boladı. Pollikulanın` sırtqı qabatı plazmalemmadan turıp ishkisi vakuollerden, endoplazmalıq torlardan, qaltashalardan yamasa Goldji apparatınan payda bolg`an eki tsitoplazmalıq membranalardan turadı. Usınday u`sh qabatlı pellikula sporalılardın` tarqalıwshı da`wirlerinde ha`m kletka sırtında parazitlik etiwshi trofozoitlarında boladı.

Aldıng`ı apikallıq dene bo`liminde apikallıq rozetka boladı. Membrana ishi granulardan, saqıynalardan turıp olardın` ortasında oraylıq bir granulası boladı. Bul rozetka parazit penen xojayın kletkasının` baylnıs jasawında, parazittin` kletkag`a kiriwinde belgili xızmet atqaradı. Sporalılardın` apikallıq ha`m distallıq aqırlarında ishki pellikulyarlıq pu`tinlikten payda bolg`an polyarlıq saqıyna boladı. Parazittin` aldın`g`ı denesinin` u`shinshi bo`liminde pollikulanın` ishke batıp kiriwinen ultratsitostom xızmetin atqaratug`ın bir yamasa bir qansha mikropor payda boladı. Pellikula astında tu`rlishe ornalasqan subpellikulyarlıq mikronayshalar jatadı.

Bulardan basqa sporalılarda roptrige ha`m mikronem organoidları boladı. Bulardın` birinshisi apikallıq yamasa distallıq iyreklesken ilmeshek ta`rizli bir membranalı du`ziliske iye. Mikronemalar tıg`ız bolıp roptriy aynalasında ornalasqan. Bul organoydlar bezler xızmetin atqarıp mikronemalarda sekret sintezlenip roptriyalarda toplanıp parazittin` xojeyin kletkasına kiriwin ta`miynlese kerek. Sporalılardın` opikallıq bo`liminde tu`rli konoid organoidları bolıp bunın` payda bolıwına tsentriollar qatnassa kerek. Ayrım eritrotsitlerde parazitlik etiwshi sporalılarda konoid jog`alg`an. Barlıq joqarıdag`ı organoidlardın` bolıwı bul taksong`a kirgen a`piwayılardın` bir pu`tin ayrıqsha ekenligin ko`rsetedi. Olardın` ha`reketleniw organoidları, qısqarıwshı ha`m as sin`iriwshi vakuolları rawajlanbag`an bolıp qorg`anıw qabıg`ına oralıp spora payda etiwge iykemlesken.

Sporalılar tipi eki klasstı: Gregarinalardı (Gregarinina), koktsidiyalardı (Coccidiomorpha) o`z ishine aladı.

Gregarinalar (Gregarinina) klassı
Gregarinler 1000 g`a jaqın tu`rdi qurap, omırtqasız haywanlardın` ishki organlar boslıg`ında parazitlik etedi. Jeke gregarinalar (Eugregarinida) otryadına toqtaymız.

Olar tu`rli pishinde bolıp, ua`killeri- Corycella armata, Stylocephalus longicollis, Gregarina blattarum.

Denesinin` u`lkenligi 10 mkm den 16 mm ge jetedi. Basqa sporalılarg`a qarag`anda gregarinlerdin` dene du`zilisi anag`urlım quramalılau. Denesi uzınlaw, qurt sıyaqlı bolıp u`sh bo`limge bo`linedi aldın`g`ı bo`limine-epimerit delinip, onda o`simsheler, qarmaqshalar ornasıp, olardın` ja`rdemi menen xojeyin denesine jabısadı. Gregarinalardın` denesinin` ortan`g`ı bo`limine- protomerit, al keyingi bo`limine deytomerit delinedi. Deytomeritte yadro jaylasadı.

Denenin` bo`lekleri bir-birinen perde menen ajıralsa da, gregarinler bir kletkalı organizm, onı ko`p kletkalı dep aytıwg`a bolmaydı. Dene sırttan pellikula menen jabıladı. Ektoplazmada denege mıqlılıq beretug`ın jipsheler ornasıp og`an-morfonema delinedi. Gregarinlarda awız, jutqınshaq, as sin`iriw vakuolları, qısqarıwshı vakuol joq. Awqat zatın alıw denesinin` u`sti menen yaki osmos jolı menen, al sırtqa shıg`arıw osmos jolı menen boladı.

Gregarinlardın` qozg`alıwı ha`r tu`rli. Qozg`alıw denenin` qısqarıwı menen ha`m deneden shıqqan suyıqlıqtın` ja`rdemi menen jıljıp ha`reket etedi.

Ko`beyiwi. Ko`pshilik wa`killeri tek jınıslı jol menen ko`beyedi. Eki gregarina protomeriti menen birigedi de u`stki gregaringe primit delinedi, ol ana jınıs gametası boladı. Keyingi gregaringe -satellit delinip, ol er jınıs gametası boladı. Bir-biri menen birigip turg`an gregarinlerge-sizigiya delinedi. Sizigiyanın` bolıwı jınıslı ko`beyiwdin` baslang`ıshı boladı. Birikken gregarinler do`n`gelek halg`a kelip, sırttan qabıq penen jabılıp tsista da`wirine o`tedi. Tsistanın` ishinde eki gregarinde de ko`p sandag`ı jınıs kletkaları gametalar payda boladı ha`m olar o`z-ara qosılıp zigotanı payda etedi. Zigota qabıq penen oralıp ootsista da`wirine o`tedi. Ootsista izli-izinen bo`linip 8 kishkene qurt sıyaqlı sporozoittı yamas to`ldi payda etedi. Bunday ootsistalar xojeyinnin` kerek emes zatları menen sırtqa shıg`adı ha`m ekinshi xojeyinnın` denesine tu`skenshe sol jerde jata beredi. Eger tosınnan ootsista qolaylı xojayınının` denesine tu`sse jarılıp onın` ishindegi sporozoitlar xojayınının` ishek boslıg`ına shıg`adı. İshek diywalına ornasıp, sporozoitlar o`sip, kem-kemnen u`lken gregarinag`a aylanadı. Gregarinalar o`z ishine ja`ne Adeleida otryadın, bir- Adeleidae tuwısın ha`m Haemogregarina rodın aladı.

Adeleida-otryadı. Bulardın` mikrogametotsitleri bo`lek rawajlanbay bir qabıqqa oralg`an tıg`ız baylanısta rawajlanıwı menen koktsidiyalardan ayrıladı. Bul ushın kishkene mikrogametotsit, makrogametalarda kishkene bolıp parazitlik etetug`a`ın jerdegi kletkag`a ha`reketli kiredi. Bul jerde mikrogametotsit makrogametag`a jaqın jag`dayda ekige yamasa 4 ke bo`linedi. Keyingi rawajlanıwı a`ymeriyadag`ıday o`tedi. Ootsistada ko`p sandag`ı sporozoitlar payda boladı. Bul otryad bir- Adeleidae tuwısın o`zinde tutıp barlıq belgileri otryadqa tuwrı keledi ha`m 2 rodqa bo`linedi: Haemogregarina ha`m Hepatozoon rodı.

Haemogregarina-rodı.Bul rodtın` ua`killeri taspaqalardın`, jılanlardın`, krokodillerdin`, balıqlardın` eritrotsitlerinde parazitlik qıladı. Bulardın`- Haemogregarina stepanovi- dın` shizogoniyası xojayınnın` ishki organlarının` qan ag`ımı, eritrotsitlerine o`tip u`lken ko`p sandag`ı merozoitlardı payda etedi-100 mikrogametotsitlerdi ha`m makrogametalardı payda etetug`ın shizogoniya sol xojayınnın` periferiyalıq qanında o`tedi (10-su`wret).

Keyingi gametogoniya tumsıqlı su`liktin` ishekliginde rawajlanıp qan sorıg`anda bug`an o`tedi. Gemogregarinalardın` mikrogametalarında qamshı bolmaydı, al ootsistada 8 sporozoitlar ha`m qaldıq dene boladı. Sporotsistası joq. Sporozoitlar ootsistanı taslap ishek diywalına kirip su`liktin` lakunarlıq qan bo`llimine, keyin ol arqalı tumsıqqa, onnan qan sorıg`anda omırtqalı xojayın qanına o`tedi. Bul qublıs ha`zir tek taspaqanın` gemogregarinasında belgili .

10-su`wret. Haemogregarina stepanovi –dın` tirishilik tsiklı. 1,2-su`yek miyesi kletkalarındag`ı shizogoniya, 2-shizonttın` eritrotsitke kiriwi, 4-7-eritrotsitlerde shizogoniyanın` o`siwi, 8-12-makrogametalardın` ha`m mikrogametotsittin` payda bolıwı, (11a,12-mikrogametotsit, 11b-makrogameta), 13- mikrogametotsit ha`m makrogametalardın` jaqınlasıwı, 14- mikrogametanın` payda bolıwı ha`m tuxımlanıwı, 15-tuxımlang`annan keyin zigotanın` bo`liniwi, 16-20-sporozoitlardın` payda bolıwı, 21-sporozoit.
Amudarya basseyninde- Haemogregarina turkastanika ılaqa balıg`ının` eritrotsitinde anıqlandı. Parazit xojayın eritrotsitinin` yadrosı qaptalında ornalasqan boladı. Biraq, keyingi uaqıtlarda bul tu`rdi sol xojayında basqa ilimpazlar ta`repinen tabılmag`anı bizge tu`siniksiz.