O`zbekstan Respublikası Joqarı ha`m orta arnawlı

Piroplazmidalar (Piroplasmida) otryadı
Su`t emiziwshilerdin` eritrotsitlerinde parazitlik etip, rawajlanıwdın` bir tsiklin su`t emiziwshilerde, ekinshi bo`legin qan sorıwshı jaylaw kenelerinde (Jxodidae) o`tkeredi. Bul otryad babeozidlar (Babasidae), teyleridler (Theileridae) tuwısın o`z ishine aladı. Ha`zirgi mag`lıwmatlar boyınsha bularg`a 170 tu`r kiredi.

Bulardan babeziya ha`m teyleridlerdin` barlıq wa`killeri eritrotsitlerde parazitlik qılıp, qaramallar, atlar, tu`yeler, shoshqalar ha`m iytlerge u`lken za`lel jetkizedi. Kesellengen haywan qanın sorıg`an kene parazitti o`zine juqtıradı. Keneler organizminde jınsıy gametalar jetilip, olar o`z-ara qosıladı ha`m zigota ookineta payda boladı. Ookineta kene ma`yekliginde ha`m ondag`ı rawajlanıp atırg`an ma`yeklerge o`tip sporotsistag`a aylanadı. Sporotsista ishinde sporozoitlar rawajlanadı. Sporozoitlar kenelerdin` silekey bezlerinde toplanadı. Bunday keneler saw haywanlarg`a jabısıp olardın` qanın sorıg`anda sporozoitler kene silekeyinen haywanlar qanına o`tedi.

Sporozoitlar eritrotsitlerde jınıssız ekige bo`liniw jolı menen ko`beyip, piroplazmidoz keselligin tuwdıradı. Bul kesellik sharwashılıqqa u`lken ekonomikalıq za`rer jetkizedi. Kesellengen mallardın` 40-50%-i nabıt boladı. Piroplazmidozg`a qarsı gu`resiw ushın onın` tarqatıwshısı jaylaw kenelerin joq etip kesellengen mallardı emlew,ayrım mag`lıwmatlarg`a qarag`anda teyleriya menen kesellengende 60-80% haywanlar o`ledi. Kesel mallardın` su`tin ishiwge bolmaydı. Ayırım wa`killeri –Babesia canis eritrotsitlerde izbe-iz ko`beyedi. (13B-su`wret).

№9-LEKTSIYa

Tema: Parazit knidosporidiyalar (silekeyli sporalar, aktinomiksidalar klaslları) o`zgeshelikleri ha`m patogenli ua`killeri, profiliktikası.

Jobası:

1. İzertleniw tariyxı ha`m klassifikatsiyası

2. Silekeyli sporalılar yamasa miksosporidiyalar (Myxosporidia) klası

Paydalang’an a’debiyatlar:

1. Dadaev S.D. Parazitologiya. (ma`ruzalar matni). T., 2002.

2. Mavlonov O., Xurramov Sh., Norboev Z. O’mirtqasizlar zoologiyasi. (darslik). T., 2002.

3. Qulmamatov A. Parazit wmirtqasiz hayvonlar. (O’quv qo’llanma). «O’qituvchi». T., 1988.

KNİDOSPARİDİYaLAR (CNIDOSPORIDIA) TİPİ
Bul tipke vegetativlik stadiyalı, yadrosı yamasa eki tiptegi kletkaları bar, ko`p kletkalı sporalı tu`rli sandag`ı baqanshaqlardan, polyarlıq sabaqlı kapsuladan, ameboidlıq zarodıshtan ha`m basqa kletkalardan turg`an parazitlik a`piwayılar kiredi. Tirishilik da`wirlerinde qamshıları bolmaydı. Quwıslıq yamasa toqımalıq,siyrek kletka ishi parazitleri bolıp omırtqasızlarda yamasa to`mengi omırtqalılarda parazitlik qıladı.

Bul tipke balıqlarda, az qılshıqlı qurtlarda parazitlik etetug`ın a`piwayı organizmler kiredi. Tirishilik tsiklinde qıshıtıwshı kapsulası ha`m ameba ta`rizli urpag`ı bar ko`p kletkalı organizmler bolıp spora da`wiri bar. Jınıslı jol menen ko`beyedi. Bularda yadrosı yamasa eki tiptegi kletkalı, vegetativlik stadiyası, sabaqlı polyarlıq kapsulası, ameba ta`rizli urpag`ı ha`m basqa kletkaları boladı.

Sporalar tirishilik da`wiri aqırında yamasa ortasında payda bolıwı mu`mkin.
İzertleniw tariyxı ha`m klassifikatsiyası
Jaqın waqıtlarg`a deyin knidosporidiyalar sporalılarg`a kirgizilip keldi. Biraq ayırım du`zilisindegi ayrıqsha a`hmiyetli o`zgeshelikler, tirishilik da`wiri o`zgesheligine qaray bul parazitlerdi tip etip bo`ldi.

Knidosporidiyalardın` xarakterli belgilerinde ko`p yadrolı vegetativlik rawajlanıwının` jınıslı (generativlik), samotikalıq (vegetativlik) yadrolarının` qa`liplesiwinin` quramalı du`zilislerindegi ko`p kletkalı sporasının` bolıwı ha`m t.b. belgileri ta`n. Knidosporidiyalar haywanlardın` toqımasında, ag`zalarında parazitlik etedi. Ayırımları ten`izde jasaydı. Bul tip 2 klassqa bo`linedi.

1. Silekeyli sporalılar yamasa miksosporidiyalar (Myxosporidia) klassı.

2. Aktinomiksidalar (Actinomyxidia) klassı.

Bul klass saqıynalı qurtlardın` paraziti bolıp, bul ko`p emes topar vegetativlik stadiyasının` ha`lsiz rawajlanıwı menen belgilenedi. Jınıslı protsess bularda tolıq belgisiz, al miksosporidiyalar klası balıq parazitleri bolıp esaplanadı.

Silekeyli sporalılar yamasa miksosporidiyalar (Myxosporidia) klası
Silekeyli sporalılarg`a 1000 g`a jaqın tu`r kiredi. Olar balıqlarda, jer suw haywanlarında, geyde jer bawırlawshılarda parazitlik etedi. Olardın` sporası ko`p kletkalı, sırtınan qabıq penen jabıladı da sporasının` ishinde eki yadrolı urpag`ı bolıp pishinleri ha`r tu`rli. (15-su`wret).

Ko`pshilik waqtında Myxobolus pfeifferi balıqlardın` bulshıq etlerin, sag`aqların, miyin, za`lellep, balıq o`siriwge ha`m balıqshılıqqa ha`m awlawg`a ko`p zıyan beredi.

Miksosporidiyalar yamasa silekeyli sporovikler XIX a`sirdin` ortalarınan baslap belgili bola basladı. Bul a`piwayılardı birinshi jazg`an ha`m sistemadag`ı halın talqılag`an nemis zoologi Byuchli (1881) boldı.

XX a`sirdin` basında miksosporidiyalardı u`yreniwde Kudo (1920) tek sporalılar morfologiyasın jazıp qoymastan, onın` belgileri boyınsha sistemasın usındı. Keyinirek ko`pshilik ilimpazlardın` jumısları miksosporidiyalardın` tirishilik da`wirlerine pikirler bergen, al Lom bulardın` du`zilisin u`yrengen.

GMDA da 1930 jıllarınan baslap, bul miksosporidiyalar boyınsha V.A.Dogel (1932)shug`ıllanadı, al keyingi waqıtlarda miksosporidiyalar boyınsha S.S.Shulman (1966) shug`ıllanıp kelmekte. Sırtqı ortalıqta tarqalg`an sporalar xojeyin menen jutılıp miksosporidiyalar tirishilik da`wiri pu`tkilley xojeyin organizminde o`tedi.

Sporalar quramalı bolıp, ko`p kletkalı ha`m bir yamasa eki bir yarım sharında atılıwshı kapsulaları boladı. Kapsulalardın` ishinde spiral oralg`an atılıwshı sabaqshalar bolıp titirkengende sırtqa atılıp xojayın ishekliginin` diywalına jabısıw xızmetin atqaradı. Spora quwıslarında kishkene tsitoplazmalıq deneshe ameba ta`rizli zarodısh yamasa keyinirek birigetug`ın eki gaploidlıq yadrolı sporaplazma boladı. Xojayınnin` as pisiriw fermentleri ta`sir etkennen keyin urpaq ishek quwıslıg`ına shıg`ıp onnan anaw yamasa mınaw jol menen o`zinin` parazitlik etetug`ın jerine tu`sedi. So`ytip, olar birqansha u`lken ko`p yadrolı plazmodiyag`a baslama berip ayrıqsha ishki burtikleniw na`tiyjesinde ko`p sporoblastlardı payda etedi. Onın` ishinde bulardan sporoblastlar ha`m sporalar qa`liplesedi. Sporalar sırtqı ortalıqqa shıg`ıp taza xojayıinlerge jug`ıw xızmetin atqaradı.

15-su`wret. Miksosporidiyalar rodlarının` sporaları o`lshemi sxeması: Myxobolus, siyrek Myxosoma, Hofferellus, Thelohanellus (A); Myxidium, Sphaeromyxa, Zschokkella, Neomyxobolus, Coccomyxa, (B) B-Ceratomyxa, Leptotheca (V),Sphaeospora, Chloromyxum (g); Henneguya, Phlogospora,Agarella, Neogenneguya, Myxobiolatus (D), Kudoa, Hexacapsula (E), (Shulman,1966 boyınsha), a-spora uzınlıg`ı, b-spora eni, v-spora juwanlıg`ı, g-polyarlıq kapsula uzını, d-polyarlıq kapsula diametri, e-sporanın` aldın`g`ı aqırınan spora quwıslıg`ının` aqırına deyingi aralıq , j-quyrıq o`simshesi uzınlıg`ı.

Ha`zirgi waqıtta miksosopori-diyalardın` belgili tu`rlerinin` 700 den aslamı su`yekli balıqlarda para-zitlik etedi. Silekeyli sporoviklerdin` sisteması olardın` sporalarının` du`-zilis o`zgesheliklerine tiykarlang`an. Sporaları eki stvorkadan payda bolg`an tu`rler eki baqanshaqlı - Bivalvulea otryadına birikken.

Ko`p baqanshaqları bar tu`rler ekinshi -Multivalvulea otryadın jatadı. Bul ko`p emes topar bolıp, ko`pshilik waqıtları ten`iz balıqlarının` parazitleri bolıp esaplanadı.

Miksosporidiyalar yamasa silekeyli sporalılar ha`zir ko`p tu`rge iye bolıp, dushshı suwda ha`m ten`izde jasaytug`ın balıqlardın` sag`aqlarında, terisinde, bulshıq etlerinde, o`t ha`m sidik quwıg`ında, shemirsheklerinde, nerv sistemalarında jaylasıp parazitlik etedi.

Miksosporidiya xojayin toqımasında (teride, sag`aqta) u`lkenligi 1-2 sm isikshelerdi yamasa tsistanı payda etedi. Tsistanın` ishi parazittin` ko`p yadrolı tsitoplazması menen tolı boladı. Yadrolar vegetativ ha`m generativ yadrolar bolıp ekige bo`linedi. Generativ yadrolar ko`beytetug`ın spora da`wirin payda etedi, al vegetativ yadrolar parazittin` ko`beyiwden basqa tirishilik iskerligin basqaradı. Son` generativ yadrolar protoplazma menen oralıp qozg`alıwg`a uqıplı, ko`p sandag`ı generativ kletkalarg`a aynaladı. Bul kletkalardın` yadroları bo`linip ko`p yadrolı tulg`a yamasa pansporoblastlardı payda etedi. Ha`r bir pansporoblasta eki spora rawajlanadı.

Miksosporidiyalardın` sporaları ha`r tu`rli sırttan ko`p sandag`ı qaqpaqshaqlardan (3-6) quralg`an qabıq penen oraladı. Ha`r sporanın` ishinde qıshıtıwshı jibi bar atılıwshı kapsula ha`m eki yadrosı bar ameba ta`rizli urpaq ornalasadı. Solay etip, miksosporidiyalar sporası ko`p kletkalı zat. Kesellengende balıq denesindegi usınday spora suwg`a tu`sedi, onı ekinshi kesellenbegen balıq jutadı. Balıqtın` denesinde spora jarılıp ishinen ameba ta`rizli to`l shıg`adı ha`m ol qan menen parazitlik etetug`ın organına yaki toqımasına keledi. Son` ameba ta`rizli to`ldin` yadrosı bo`linip ko`p yadrolı plazmadiyag`a aynaladı. Plazmadiyada generativlik kletkaları payda bolıp, sporalar rawajlanadı.

Silekeyli sporalılar yamasa miksosporidiyalar balıqlarda en` ko`p parazitlik etetug`ın topar bolıp esaplanadı. Ko`p yadrolı vegetativlik rawajlanıw da`wirinde ishek quwıslıg`ınan basqa balıqlardın` barlıq organlarında parazitlik etedi. Egerde o`t ha`m sidik quwıqshalarında, sidik, bu`yrek kanalshalarında parazitlik etse vegetativ rawajlanıw da`wirinde plazmodiya tu`rinde bolıp jalg`an ayaqları menen ha`reket etedi. Eger bular toqımada parazitlik etse, vegetativ pishini tutastırıwshı toqıma qabatı menen qaplang`an u`lken tsistadan yamasa infiltrattan, pishinsiz zatlardan turadı.

Vegetativlik pishinde vegetativ yadrolar menen ameba ta`rizli tez ha`reket etetug`ın generativlik kletkalar boladı. Bul vegetativlik pishindegi rawajlanıwdan birden milliong`a deyin sporalar payda boladı. Sporalar 2 yamasa bir qansha (3-6) baqanshaqlardan turıp, ishinde eki yadrolı urpag`ı ha`m 2 (siyrek 1,2,3,4,5,6) ishinde atılıwshı jibi bar polyarlıq kapsulaları boladı. Pisken sporalar da`retler menen bo`lip shıg`arıwshı organları arqalı yamasa toqımanın` jırtılıwı menen suwg`a shıg`adı. Sporalar balıqlarg`a jutılıp, as pisiriw fermentlerinin` ta`siri na`tiyjesinde atılıwshı jipsheleri shıg`ıp, ishek diywallarına jabısadı. Son` baqanshaqları ashılıp ishinen ameba ta`rizli urpaq shıg`ıp, ishek ha`m qan tamırı arqalı kerekli organlarg`a baradı. Ha`r bir tu`rde usı waqıtlardın` birinde ameboidlıq urpaqtag`ı eki yadro birigip zigotanı payda etedi. Juqqan organda amebiodlıq o`sip yadrosı ko`p reet bo`linedi ha`m ko`p yadrolı vegetativlik rawajlanıwg`a o`tedi. Ko`p sandag`ı yadroları ha`m generativlik bolıp ayırım yadrolar tsitoplazma menen qaplanadı, yadrolardın` ha`m kletkalardın` ko`p reet bo`liniwlerinen basqa vegetivlik rawajlanıwdın` tsitoplazması plazmotomiya yamasa burtiklenip ko`p yadrolı plazmodiyalarg`a aynaladı.
16-su`wret. Miksosporidiyalardın` tirishilik sxeması: 1-generativlik yadro, 2-vegetativlik (somatikalıq) yadro, 3-generativlik kletka, 4-pansporoblast.
Vegetativ rawajlanıwdın` o`siw da`wirinde sporalar payda boladı. Qa`dimgishe generativlik kletkalar pansporoblastlarg`a aynaladı. Pansporoblastın` ishinde yadro eki ret bo`linip, 4 yadro payda boladı. Usılardın` ishinde ekewi bo`linbey pansporoblastın` qaldıq denesin payda etedi. Qalg`an eki yadrosının` a`tirapında tsitoplazma toplanıp, sporoblastlarg`a aynaladı ha`m ha`r bir sporoblastlardın` ishinde yadro eki ret bo`linedi. A.V.Uspenskayanın` (1978) ko`rsetiwi boyınsha sporoblast payda bolg`annan baslap ekinshi bo`liniw-reduktsionlıq bolıp esaplanadı. Keyin eki yadro bo`liniwin toqtatadı, al 2 basqa yadro tag`ı bir ret bo`linedi. Usınday jol menen payda bolg`an sporoblastın` 6 yadrosının` birinshi jup yadrosı tsitoplazma menen periferiyada ornalasıp, sporanın` baqanshag`ına baslama beredi. Yadrolardın` eki basqa jubı bir ret bo`linip tsitoplazması menen baqanshaq ishinde boladı. Solay etip usı juptın` ha`r bir kletkasınan polyarlıq kapsula payda bolıp, yadrolardın` ekinshi jubı tsitoplazma ishinde qalıp amebiodlıq to`lge baslama beredi. Amebiodlıq to`ldin` yadroları keyin qosılıp zigotanı payda etedi. Sonnan keyin pansporoblastın` ishinde payda bolg`an 14 yadronın` 12 si gaploidlıq bolıp eki sporanı payda etiwge ketedi, al ekewi diploidlıq bolıp pansporoblastın` qalg`ındı denesi ishinde boladı. Solay etip, tirishilik rawajlanıwında miksosporidiyalar sporaları gaploidlıq da`rejede boladı, bul bag`dardan o`zgeshelikler de boladı. (16-su`wret).

Miksosporidiyalar 2 otryadqa bo`linip, usılardın`-Multivalvulea-sporaları 3-6 baqanshaqlardan turıp, tek ten`iz baılqlarında ushırasadı. Basqa- Bivalvulea otryadı bir qansha ko`p bolıp onın` sporaları 2 baqanshaqtan turıp ten`iz, dushshı suw balıqlarında boladı.

Bivalvulea otryadı. Bulardın` vegetativ formaları plazmodiya, tsista yamasa diffuziyalıq infiltratsiya tu`rinde boladı. Sporaları eki baqanshaqlı, 2 siyrek yamasa 4 polyarlıq kapsulaları bolıp bir (Platysporea ha`m Eurysporea wa`killeri) yamasa tu`rli polyusqa ashıladı (Bipolaria ha`m Eurysporea ua`killeri). Sporalardın` u`lkenligi, pishini kapsulaları, olardın` dene bo`limshelerine qatansı otryadtın` sistematikasında u`lken a`hmiyetke iye.

Sporalardı o`lshegende to`mendegi belgiler esapqa alınadı:

1. Ju`ye uzınlıg`ındag`ı ornalasqan sporanın` uzınlıg`ı, basqa jag`daylarda ju`ye uzınında jatqan sporanın` u`lken diametrinin` uzınlıg`ı esapqa alınadı.

2. Sporanın` eki uzınına perpendikulyar ju`ye uzınlıg`ındag`ı sporanın` en` u`lken diametri esapqa alınadı.

3. Sporanın` qalın`lıg`ı –uzınlıg`ına perpendikulyar ju`ye bag`darındag`ı sporanın` en` u`lken diametri.

4. Polyarlıq kapsulanın` uzınlıg`ı-onın` ushın aldın`g`ı aqırınan baslap aqırg`ı domalaq bo`liminin` aqırına deyingi aralıq.

5. Polyarlıq kapsulanın` diametri uzınlıg`ı ko`sherine perpendikulyar eni menen esaplanadı, eger uzınlıg`ı juwanlıg`ı menen ten` bolsa, kapsula diametri delinedi. Bular ten`iz, dushshı suw su`yekli balıqları ha`m basqa omırtqalılardın` quwıslıq yamasa toqımalıq parazitleri bolıp esaplanadı.

Bul otryad 3 kishi otryadtı o`z ishine aladı: Bipolaria, Eurysporea, Platysporea.

Bipolaria kishi otryadı. Sporaları rodial simmetriyalı, polyarlıq kapsulalar sporasının` qarama-qarsı aqırlarında bir waqıtta ju`ye ha`m onın` perpendikulyar tegisliginde ornalasadı.

Bul kishi otryadtın` wa`killeri ko`pshilik waqıtları o`t ha`m sidik quwıqshaları, siyrek sidik ha`m sidik kanalshaları parazitleri. Vegetativ formaları plazmodiya tu`rinde bolıp ayırım- Sphaeromyxa ha`m Muxidium tu`rlerinde belgili u`lkenlikke iye. Azg`ana tu`rleri toqımalıq parazitler bolıp, vegetativ pishinleri tsista tu`rlerine iye. Bul kishi otryadta 3 tuwıs bolıp sonın` Sinuolineidae tek ten`iz balıqlarında, Neomyxobolidae tek dushshı suw, Myxidiidae ten`iz ha`m dushshı balıqlarında ushırasadı.

Myxidiidae tuwısı. Sporası urshıq yamasa piste tu`rinde bolıp, polyarlıq kapsulaları qarama-qarsı aqırında jaylasqan. Polyarlıq kapsulalar spora aqırlarında yamasa onnan ısırılg`an jag`dayda ashıladı. Ko`pshilik waqıtları quwıslıq paraziti bolıp vegetativ pishini tsista tu`rinde, siyrek toqımalıq parazit bolıp tsista tu`rinde ushırasadı. Tuwısta 4 rod bolıp: Myxidium ha`m Zschokkella ten`iz ha`m dushshı suw balıqlarında, al Sphaeromyxa ha`m Coccomyxa tek ten`iz balıqlarında ushırasadı.

Myxidium rodı. Sporası urshıq yamasa piste tu`rinde boladı. Geyde bular yarım ay yamasa S-ta`rizli iyilgen boladı. Polyarlıq kapsulaları qa`dimgi tu`rde aqırlarında ashıladı. Ameba ta`rizli urpaq polyarlıq kapsulalar arasında jatadı, siyrek polyarlıq kapsulalar jaqınlasıp, onın` qaptalında jatadı. Ko`pshilik tu`rleri, o`t ha`m sidik quwıqshaları, sidik jolı parazitleri bolıp vegetativ pishinleri plazmodiya tu`rinde u`lken bolıp keledi. Azg`ana tu`rleri toqımalıq parazitler bolıp vegetativlik pishinleri tsista tu`rinde ten`iz ha`m dushshı suw balıqlarında parazitlik qıladı. Wa`killerinen- Myxidium pfeifferi-sazan, su`wen, taban balıq ha`m t.b. balıqlardın` o`t quwıqshalarında parazitlik etedi. Vegetativ pishinleri mayda plazmodiyalar diska tu`rinde. Myxidium rhodei sazan ha`m ko`pshiilk dushshı suw balıqlarında bu`yrek ha`m siyrek bawırda ushırasadı. Vegetativ pishinleri mayda do`n`gelek tsista bolıp, u`lkenligi 0,3-0,6 mm. Spora uzını 11-18, eni 4,5-6,5 mkm. Polyarlıq kapsulalar uzınlıg`ı 3-5,6, olardın` diametri 2,5-3 mkm. (15-su`wret).

Orta Aziya sonın` ishinde O`zbekstan karp tuwıslas balıqlarında a`sirese sazan ha`m su`wen balıqlarının` o`t qaltasınan Myxidium pfeifferi ko`plep tabılıp balıqshılıq ha`wiz xojalıqlarına zıyan keltirmekte.

Vegetativlik forması diska ta`rizli mayda plazmodiyalar: ektoplazması mayda da`nesheli, endoplazmada ku`shli vakuollengen ko`p sandag`ı yadrolar ha`m sporalar bar. Sporaları pistedey tawlanın`qırag`an, u`sti uzınına ha`lsiz sızıqlı boladı. Polyarlıq kapsulaları aldına qarap jin`ishkergen ha`m ushlı. Spora uzınlıg`ı 12-18, eni 5-6, polyarlıq kapsulaları uzınlıg`ı 5-6, polyarlıq jipleri uzınlıg`ı 45-54 mkm.

Zschokkella rodı. Sporaları ko`p yamasa az mug`darda sozılg`an bolıp bir bag`darg`a ju`yelik sızıqta iyilgen. Polyarlıq kapsulaları sferikalıq pishinde bolıp, sporanın` aqırlarında ashılmay, al bir qansha qashıqlıqta ashıladı. Vegetativ pishini plazmodiyalıq. Bular ten`iz ha`m dushshı suw balıqlarının` o`t ha`m sidik, quwıq jollarında parazitlik etedi. Zschokkella nova: torta, aq amur, taban balıq, su`wen ha`m t.b. balıqlarda o`t qaltalarında parazitlik etip Baltik, Aral, Kaspiy, Qara ten`iz basseynlerinde ha`m Dunay , Oder, Elba da`ryalarında ushırasadı. Vegetativ pishinleri do`n`gelek, diametri 15 mkm bolıp plazmodiyasında 2, siyrek bir qansha sporalarg`a iye. Spora uzınlıg`ı 8-12, eni 5-7 mkm. Polyarlıq kapsula uzınlıg`ı 2,6-3,5, olardın` diametri 2,6-3 mkm.

Neomyxobdidae-tuwısı. Sferikalıq sporaları polyarlıq kapsulaları menen qarama-qarsı polyuslarında ornalasqan iodofillik vakuoli bar, ameba ta`rizli urpag`ı boladı. Tek quwıslıq parazitizmi belgili. Bir g`ana rodı bar.

Neomyxobolus -rodı. Sporaları domalaq uzınsha ta`rizli, bir jag`ı tegis ekinshi ta`repi du`mpeygen. Sferikalıq kapsulaları keyingi aqırlarda ashılmay, al olarg`a jaqın aralıqta ashıladı. Urpaqlarında iodofillik vakuoli boladı. Ha`zir eki tu`ri belgili. Neomyxobolus ophiocephalus tin` spora uzınlıg`ı 8-12, eni 7,4-10,7 mkm, juwanlıg`ı 5-7,7 mkm, kapsula uzınlıg`ı 3-4,7 mkm.

Jılanbas balıqlardın` bu`yreginin` sidik tu`tikshelerinde parazitlik etedi.

Eurysporea kishi otryadı. Sporaları kapsulaları menen tu`rli pishinlerde boladı ha`m kapsulalar juyge perpendikulyar tegislikte jatadı. Kapsulaları 2 yamasa 4, siyrek birew boladı ha`m bir aqırına ashıladı, geyde qarama-qarsı ta`repte ashıladı. Vegetativ pishini plazmodiya, geyde tsista tu`rinde boladı. Bular o`t ha`m sidik quwıqshaları, bu`yrektin` sidik jolı tu`tikshelerinde, siyrek toqımada parazitlik qıladı. Bul kishi otryadqa 4 tuwıs kiredi: Ceratomyxidae, Sphaerosporidae, Myxobilatidae, Parvicapsulidae. Usılardın` keyingisi tek ten`iz balıqlarında parazitlik qıladı. Ceratomyxidae wa`killerinin` ko`pshiligi ten`iz balıqlarında ushırasadı. Al, Sphaerosporidae a`sirese Myxobilatidae wa`killerinin` ko`pshiligi dushshı, ashshı suw balıqlarında parazitlik etedi.

Sphaerosporidae tuwısı. Sporaları sferikalıq formada bolıp, kapsulaları 2 yamasa 4, siyrek tu`rinde birew bolıp bir polyuske ashıladı ha`m ju`yege perpendikulyar jatadı. Chloromyxum larda eki jup kapsulalar bolıp geyde ekinshi reet ju`ye tegisliginde boladı. Vegetativ pishinleri plazmodiya yamasa tsista tu`rinde ushırasadı. O`t, sidik quwıqshaları, bu`yrek tu`tiksheleri, siyrek toqımalarında parazitlik etedi. Tuwıs 5 rodtı o`z ishine alıp, solardan Unicapsula tek ten`iz balıqlarında, Caudomyxum ha`m Wardia tek dushshı suw balıqlarında, al Sphaerospora ha`m Chloromyxum ten`iz, dushshı suw balıqlarında parazitlik etedi. Orta Aziya balıqlarında bular ko`p ushırasadı.

Sphaerospora rodı. Sporaları sferikalıq yamasa og`an jaqın pishinlerde bolıp, eki kapsulası ju`yege perpendikulyarlıq tegislikte bir aqırına ashıladı. Sporanın` artqı aqırında geyde tisshe yamasa sabaq ta`rizli o`simsheleri boladı. Spora baqanshaqlarında ju`yeden laterial jag`dayda u`lken emes o`simsheler boladı. Ju`ye oyıqları anıq ko`rinbey, geyde qır tu`rinde boladı. Vegetativ pishinleri plazmodiya yamasa tsista tu`rinde boladı. Wa`kili-Sphaerospora carassii: Vegetativ pishini u`lken emes. Ameba ta`rizli bolıp, u`lkenligi 10-20 mkm, sag`aq o`simshelerinin` tutastarıwshı toqımalarında ornalasadı. Bular jeke-jeke ushırasıp, jınıssız ko`beyedi. Spora diametri 8-13, kapsula uzınlıg`ı 4-5 mkm. Sphaerospora schulmani, O`zbekstannan tabıldı.

Amudarya basseyni tu`rkistan ılaqası bu`yrek sidik tu`tikshelerinen- Sphaerospora schulmani (B.Allmuratov1966), birinshi ret taza tu`r ekeni anıqlandı.

Vegetativlik forması belgisiz. Sporası domalaq, aldıng`ı ta`repi sozılg`an ha`m artqı ta`repinde lateriallıq o`simsheleri bar. Er jetken sporanın` o`simsheleri arasında juqa qanat ta`rizli o`simshe bar. (17-su`wret).

17-su`wret. Orta Aziya balıqları miksosporidiyaları: I-Myxobolus caudatus (a-sporanın` pishini, b-sporanın` qaptaldan ko`rinisi, v-aldınan ko`rinisi), II-M.kovali (a-sporanın` pishini, b-sporanın` qaptaldan ko`rinisi, v-aldınan ko`rinisi), III-Spherospora schulmani: a-sporanın` pishini, b-sporanın` aldınan ko`rinisi (B.Allamuratov,1974).

Polyarlıq kapsulaları almurt ta`rizli. Spora uzınlıg`ı 6-7,8, eni 5,2-6,3, juwanlıg`ı 5,8-7,2, polyarlıq kapsulaları uzınlıg`ı 2,2-3,4, onın` diametri 1,9-2,4 mkm. Qanat ta`rizli o`simshesinin` u`lkenligi 2,2-2,7 mkm.

Chloromyxum rodı. Sporaları sferikalıq bolıp, bir ta`repte jatqan 4 kapsulası boladı.Geyde spora aqırında sabaq ta`rizli o`simshe boladı. Bular o`t qaltalarında ha`m sidik jollarında siyrek tu`rinde toqımalarında ushırasadı. (18-su`wret).

Chloromyxum barbi: Suu`en balıqlarının` o`t qaltashalarında jasap, ha`r baqanshag`ında shaqalang`an qabırg`ashaları bar. Spora uzınlıg`ı 12-13 mkm, eni qalın`lıg`ı 12 mkm. Polyarlıq kapsula uzınlıg`ı 3-4 mkm.

Myxobilatidae tuwısı. Sporaları uzınsha, 2 quyrıq o`simshesi bar. Eki kishi baqanshag`ı, 2 kapsulası bir ta`repte jatıp, ameba ta`rizli urpag`ında iodofillik vakuoli bar. Vegetativ pishini plazmodiya, bu`yrektin` sidik jollarında, quwıqlarında, siyrek o`t qaltalarında jasaydı. Rodtın` diagnozı tuwısının` belgilerine tuwrı keledi.

Myxobilatus rodı. Myxobilatus varicorhini xramulyanın` sidik quwıqshalarında jasap Qura da`ryası basseyninde ushırasadı.

Sporası aldı artınan qısılg`an, 2 quyrıq o`simshe artqı jag`ında jaylasqan, spora uzınlıg`ı 11-12, eni 6-7mkm. Quyrıq o`simshesi uzınlıg`ı 17-19, polyarlıq kapsulalar uzınlıg`ı 3,6-4,8 , olardın` diametri 1,8-2,4 mkm.

Platysporea kishi tuwısı. Sporası, polyarlıq kapsulaları menen bir ta`repte ju`ye tuwrısında jatadı. Ko`pshiliginde 2 polyarlıq kapsulaları, siyrek 1 yamasa 4 kapsulaları boladı. Sporaları bilateral simmetriyalı. Ayırımlarının` baqanshag`ı aqırında o`simshe boladı. Aldın`g`ı ta`repi polyarlıq kapsulaları arasında jin`ishke kapsula arası o`simshesi boladı. Ko`pshiligi toqıma paraziti, vegetativ pishinleri –tsistalar bir qansha millimetrlerge barıp 20 millionday sporaları boladı. Ayrım Hoferellus tu`rleri quwıslıqta jasap, vegetativ forması plazmodiya boladı. Bul kishi otryad 2 tuwısqa bo`linedi.

Myxosomatidae tuwısı. Ameboidlıq to`lde iodofillik vakuol joq. Polyarlıq kapsulaları 2 yamasa 4 .Sporasında o`simshe joq. Toqıma paraziti bolıp 2 rodtı o`z ishine aladı, biraq Agurella rodı GMDA da joq.

Myxosoma rodında-2 polyarlıq, kapsulaları bar to`lde yodofillik vakuoli joq. Toqıma paraziti vegetativlik pishini ko`p sporalı tsista. Bizde Myxosoma branchialle su`wen balıqları sag`aqlarında parazitlik qıladı.

18-su`wret. Orta Aziya balıqlarının` tu`rli miksosporidiyaları.

I-Chlormyxum markewitschi (a-ulıwma spora pishini, b-qaptaldan, v-aldınan ko`rinsleri). II- Chlormyxum zerawschani (v-b-sporanın` ulıwma ko`rinsileri). IIIa-Hennegyua markewitschi (a-sporanın` ulıwma ko`rinsleri).IIIb-Thelohanellus otebike: b-sporalardın` pishini (B.Allamuratov ,1974).

Myxobolidae tuwısı. 2 polyarlıq kapsulası geyde birew bolıp asimmetrik yamasa lateral jaylasqan. To`lde yodofillik vakuol bar. Hoferellus rodınan basqaları toqıma parazitleri. Vegetativ pishinleri ko`p yadrolı tsista. Bul tuwıs 6 rodqa bo`linedi. Sonın` ekewi bizde joq, sonın` ushın bulardı qaramaymız.

Hoferellus rodı. Sporaları piramida ta`rizli bolıp artında qaptalda 2 o`simshe, aldın`g`ı aqırında 2 almurt ta`rizli kapsulası bolıp, quwıslıq paraziti, vegetativ forması-plazmodiya. Wa`kili Hoferellus cyprini karp balıg`ının` sidik tu`tikshelerinde ushıraydı.
Myxobolus rodı. Sporaları domalaq, sopaq almurt ta`rizli 2 polyarlıq kapsulaları boladı, tek Thelohanellius ha`m t.b. birew boladı. (18-su`wret).

Barlıg`ı toqıma parazitleri bolıp tsistalarında, onlag`an million sporaları boladı. Bizde Myxobolus rachmani, Myxobolus pfeifferi lar ko`plep ushırasadı. (19-su`wret).

Surxandarya basseyni marinka balıg`ının` sag`ag`ı, terisi, qalashı ishki organlarınan dunyada birinshi ret Myxobolus stepanovi (Allamuratov et Jscov, 1970) tabıldı.

Vegetativlik forması-aq domalaq tsista bolıp diametri 0,25-0,33mm bolıp bir qansha qalın` tutastırıwshı toqımalı qabıg`ı bar. Sporaları sopaq geyde domalaq formag`a jaqın. Almurt ta`rizli polyarlıq kapsulaları spora uzınlıg`ı quwıslıg`ı jartısınan kishi orındı iyeleydi. Polyarlıq kapsulalardın` jin`ishkergen aqırı ken` ornalasıp ha`m spora aqırında bir-birine parallel sırtqa ashıladı. Kapsula arası o`simshesi ken` ha`m u`shmu`yeshli. Yodofillik vakuoli u`lken, domalaq yamasa sopaq. Spora uzınlıg`ı 12,7-14,2, eni 10,2-11,2, juwanlıg`ı 6-7,2 polyarlıq kapsula uzınlıg`ı 4,9-5,7 olardın` diametri 2,7-3,1, atılıwshı sabaqları uzınlıg`ı 52,5-67,5 mkm.

Amudarya basseyni tu`slik bıstryankanın`, aral jerex balıg`ının` bu`yreklerinen, sidik quwıqshalarınan dunyada birinshi ret Myxobolus rachmani (Allamuratov 1966) parazitin anıqladı.

Vegetativlik forması domalaq tsista bolıp diametri 0,6-0,8 mm, juqa tutastırıwshı toqıma qabıg`ı menen oralg`an. Sporası ken` sopaq ten` emes almurt ta`rizli polyarlıq kapsulaları menen ha`m u`lken emes kapsula aralıq o`simshesi boladı. Spora uzınlıg`ı 13,5-14,3. eni 11,2-12, polyarlıq kapsulası uzınlıg`ı: u`lkeni 7,2-7,5, kishkenesi 6-6,7, olardın` diametri: u`lkeni 3,7-3,9, kishkenesi 3-3,2 mkm. Bul balıqlar bu`yreginin` isiwine sebepshi bolıp biraz zıyan bermekte.

Thelohanellus rodı. Sporaları tegis, o`simsheleri joq, bir polyarlıq kapsulası bar. Toqıma paraziti vegetativ pishini tsista bolıp dushshı suw balıqlarında parazitlik qıladı. O`zbekstan balıqlarında Thelohanellus otebike tabılıp sag`aqta, bu`yrekte parazitlik etedi.

Amuda`rya basseyni, Surxanda`rya, Tupolang, Karatag da`ryaları tu`slik qırlı golets balıg`ı sag`aqları, bu`yreklerinen Thelohanellus otebike parazitin dunyada birinshi ret (Allamuratov ha`m İskov 1970) taptı. (18-su`wret).

19-su`wret. Orta Aziyada shu`yel keselligi menen kesellengen balıq ha`m onın` qozdırvwshıları. I-Myxobolus stepanovi (a-tsistanın` ulıwma ko`rinisi, b-sporanın` pishini), II-M.muelleri (a,a-sporanın` ulıwma ko`rinisi, b-sporanın` qaptaldan ko`rinisi), III- Myxobolus rachmani-sporanın` ulıwma ko`rinisi (Allamuratov B, 1974).

Vegetativlik forması aq shar ta`rizli tsistalar. Sporaları almurt ta`rizli aldın`g`ı ta`repleri jin`ishkergen ushlı. Almurt ta`rizli polyarlıq kapsulaları spora uzınlıg`ının` yarımınan ko`bin iyeleydi. Ju`ye du`mpegi salıstırmalı ken`. Spora uzınlıg`ı 14,4-15,3, eni 6,7-7,5, polyarlıq kapsula uzınlıg`ı 7,6-8,3, olardın` diametrleri 3,3-3,8 mkm. Bul balıqlardın` sag`aq epiteliaları butinligin buzıp dem alıwdı qıyınlastıradı.

Henneguya rodı. Sporaları domalaq, sopaq artqı ta`repinde quyrıq o`simsheleri bar, barlıg`ı toqıma parazitleri, vegetativ pishini tsista. O`zbekstan balıqlarında Henneguya markewitschi tabıldı.

Amudarya basseyni tu`slik Surxan suw saqlag`ıshı tu`rkistan peskarı terisinen, qalashlarınan dunyada birinshi ret- Henneguya markewitchi (Allamuratov, 1967) parazitin taptı. (18-su`wret).

Vegetativ forması sopaq tsista bolıp diametri, 0,4-0,6 mm. Sporası sopaq ma`yek ta`rizli ekige ayrılg`an qısqa quyrıqları spora uzını ko`sherine 45⁰ mu`yesh jasap artqı aqırında bir qaptalg`a burılg`an. Almurt ta`rizli polyarlıq kapsulaları jin`ishkerip jaqınlasqan. Kapsula aralıq o`simshesi u`lken emes biraq anıq bilinedi. Quyrıq o`simshesiz spora uzınlıg`ı 10,5-12, ulıwma quyrıg`ı menen spora uzınlıg`ı 15,7-18,7, u`lken polyarlıq kapsulası uzınlıg`ı 5,2-6 olardın` diametri 2,8-3,3, kishkene polyarlıq kapsulalar uzınlıg`ı 4,8-5 olardın` diametri 2,5-3 mkm. Bulardın` kesel tuwdırıw ko`rsetkishi ele anıqlanbag`an, biraq ko`plep ushırasqanda toqımalardı buzsa kerek.

Ulıwma knidiosporidiyalar tipinin` birqansha rodları: Myxosoma, Myxobolus, Chloromyxum, Henneguya, Hofferellus, Kudo, Myxidium. Myxobolus rodlarının` parazit wa`killeri ko`pshilik dushshı suw ha`m ten`iz balıqlarının` tu`rli organlarında parazitlik qılıp ko`p keselliklerdi tuwdırıp balıqlardın` o`nimdarlıg`ın azayıwına alıp kelmekte.

Olar Oraylıq Aziya sonın` ishinde O`zbekstan balıqlarında ko`plep tarqalg`an. Ayrım patogenli miksosporidiyalar qolaylı jag`daylarda balıqlarda miksozomoz ha`m t.b keselliklerdi shaqıradı.