Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

 
7. Jiyrenshe sheshen 
(XV ásir) 
1. Sheshenlik óneri haqqında. Bul óner dúnya ádebiyatında erte dawirlerde-
aq qáliplesken. Mısalı, antik Greciya hám Rimde oratorlıq (sheshenlik) óneri keń 
tarqalǵan. Bul ónerdi iyelegen adamlardı oratorlar (sheshenler) dep ataǵan. 
Demosfen hám Ciceron sıyaqlı sóz sheberleri oratorlıq ónerdiń kórnekli wákilleri 
bolǵan. Olardıń oratorlıq miyrası házirgi zamanda da kórkem sóz óneriniń bir túri 
sıpatında úyreniledi. 
Túrkiy xalıqlarda da sheshenlik óneri erte zamanlardan baslap rawajlanǵan. 
Elge biy bolǵan adam tek ámeldar bolıp qalmastan, jawlasqan táreplerdi sóz kúshi 
menen ellestiretuǵın kúshli diplomat, puqaralıq dawlardı duwalı til menen 
sheshetuǵın sheber kátquda bolıwı tiyis bolǵan. Sonlıqtan, sheshenlerdiń kópshiligi 
biylerden, xanlardan, xannıń wázirlerinen, aqılgóylerinen shıqqan. Jiyrenshe de 

---

151 
óziniń aqıllılıǵı, tilge sheshenligi menen qarapayım gedey adamnan Jánibek xannıń 
aqılgóyi dárejesine shekem kóterilgen. 
XV áirge kelip sheshenlik óneri sóz óneriniń bir janrına aynalǵan. Sheshenlik 
sózler, kóbinese, qara sóz benen aytılǵan. Sheshenlik sózler belgili sebeblerge, 
jaǵdaylarǵa, sharayatlarǵa baylanıslı tapqırlıq penen aytılatuǵın bolǵan. Sheshenlik 
sózdiń nátiyjesinde sheshilmey júrgen túrli máseleler unamlı sheshilip, jámiyetke 
tásiri bolǵan. Bul jaǵınan sheshenlik sózler tek jaǵımlı kórkem sóz bolıp 
qalmastan, ámeliy, turmıslıq áhmiyetke de iye bolǵan. Sheshenlik sózlerden jazba 
nusqaları qalmaǵan, olar xalıq awzınan jazıp alınǵan. Biraq sheshenlik sózlerdiń 
avtorların xalıq yadında saqlaǵan. Ádebiyatqa tán usınday ayırım belgilerine qaray 
sheshenlik sózlerdi qaraqalpaq, qazaq, noǵay, bashqurt ádebiyatshıları jazba 
ádebiyatqa shártli túrde kirgizip júripti. Sheshenlik sózlerdi kóp aytqan 
sheshenlerdiń biri XV ásirde jasaǵan Jiyrenshe bolıp tabıladı.