Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

5. Bilke Qaǵan jazıwı batırlıq temasına baǵıshlanǵan, tariyxıy waqıyalardı 
sáwlelendirgen. Onda Bilke qaǵannıń atlanısları, kórsetken batırlıqları 
bayanlanadı. Bilke qaǵan túrkiy qáwimlerdiń birligi, erkinligi ushın, olardıń 
jaylawların keńeytiw ushın kóp mártebe júrisler qıladı hám jeńislerge erisedi. Ol 
Tabǵash (Qıtay) mámleketi, tanǵut, qırǵız, turǵash qáwimleri menen sawash qılıp, 
olardıń qaǵanların, yabǵuların, shadların (ásker basıların) óltirgenin, xalıqların 
ózine qaratqanın maqtanısh penen táriyipleydi. Jazıwdaǵı maǵlıwmatqa qaraǵanda 
Bilke on toǵız jıl shad (ásker bası) bolıp turǵan, on toǵız jıl qaǵan bolıp turǵan. 
Bilke óziniń qaǵanlıq dáwirinde Sibirdegi Enisey, Orxon, Irtısh dáryaları boyların 
iyelegenin, Túrk qaǵanlıǵınıń arqa jerlerin teńizge (házirgi Uzaq Shıǵıs 
jaǵalawlarına) shekem, shıǵıs jaǵın Tibetke shekem sozǵanın, mámleketti 
bekkemlep, xalıqqa ǵamxorlıq, jaylıq qılǵanın maqtanısh penen aytadı. Jazba 
estelikte bul jaǵday «jarlı xalıqtı bayıttım, az xalıqtı kóbeyttim» dep beriledi. 
6. Jazba esteliklerdiń kórkemlik dárejesi. Erte zamanlarda tap házirgidey 
etip kórkem shıǵarmalar dóretiw úrdis bolmaǵan. Ádebiy shıǵarmalar, kóbinese, 
ámeliy maqsetler ushın jazılǵan. Mısalı, qanday da bir waqıyanı, tariyxtı, 
filosofiyalıq oy-pikirdi, diniy aqıydalardı (qaǵıydalardı) kópshilikke jetkeriw 
maqsetinde kórkem tildiń múmkinshilikleri, yaǵnıy waqıyalardı, oy-pikirlerdi 
obrazlı etip beriw múmkinshilikleri qollanılǵan. Demek, Orxon-Enisey jazba 
estelikleri de áyyemgi túrk qáwimlerin birlestirip Túrk mámleketin dúzgen 
qaǵanlardıń, ásker basılardıń tariyxıy xızmetin, onıń áhmiyetin keleshek 
áwladlarǵa jetkeriw, olardıń atların mángilestiriw ushın ámeliy maqsette jazılǵan. 
Bunıń ushın esteliklerdi jazdırǵanlar kórkem til, kórkem obraz elementlerin kóplep 
qollanǵan. Máselen, sózlerdiń emocional, ekspressiv tásirsheńligin kúsheytiw 

---

15 
ushın fonetikalıq ámellerdiń biri alliteraciyalar (yaǵnıy bir qıylı dawıssız seslerdiń 
qaytalanıwı), turaqlı sóz dizbekleri (frazeologizmler), ásirese, turaqlı epitetler (qızıl 
qan, qara ter, qara jer, kók táńiri – aspan, sarı altın h.b.), giperbolalar ónimli 
qollanılǵan. Estelikler janrı boyınsha maqtaw, táriyip (oda) shıǵarmalarına sáykes 
keledi. Bulardıń hámmesi Orxon-Enisey jazba esteliklerin tek ǵana tariyxıy 
dárekler, maǵlıwmatlar sıpatında ǵana emes, al kórkem shıǵarmalar retinde de 
qarawǵa bolatuǵınınan guwalıq beredi. 
Solay etip, Orxon-Enisey jazba estelikleri V-VIII ásirlerde jasaǵan túrklerdiń, 
yaǵnıy biziń ertedegi ata-babalarımızdıń tariyxın, ádebiy tilin, ózine tiyisli jazıwın, 
úrp-ádetlerin, kórkem-estetikalıq oy-pikirlerin, ulıwma, ruwxıy dunyasın 
úyreniwde kútá bahalı ilimiy dárekler bolıp xızmet etpekte. Sonıń ushın da, Orxon-
Enisey jazba esteliklerin ata-babalarımızdıń ruwxıy, kórkem hám tariyxıy 
miyrasları dep sanap, olardı házirgi milliy ádebiyatımızdıń saǵaları retinde 
úyrenemiz.