7. Jıraw-shayırlar dóretiwshiligine juwmaq. Solay etip, XVIII ásirdiń
ortaları hám ekinshi yarımında jasaǵan Jiyen Jırawdıń dóretiwshiligi XIV-XV
ásirlerden baslanatuǵın qaraqalpaq jıraw-shayırları bolǵan Soppaslı Sıpıra jıraw,
Asan qayǵı jıraw, Dospanbet jıraw, Múyten jırawlardıń poeziyasın hám kórkemlik
jaqtan, hám tariyxıy jaqtan juwmaqlaydı. Jiyen jırawdıń dóretiwshiligi XVIII
ásirdiń ekinshi yarımındaǵı qaraqalpaqlardıń jámiyetlik turmısın, olardıń Sırdárya
boylarınan burınǵı tariyxıy Watanı Xorezm alaplarına kóship qonıslanıwı sıyaqlı
úlken tariyxıy waqıyanı súwretleydi. Sonday-aq, Jiyen jıraw ullı talant hám aldınǵı
oy-pikir iyesi bolǵanlıqtan, ózinen burınǵı jıraw-shayırlardıń poeziyasın, ásirese,
tolǵaw janrın eń bálent shoqqıǵa kóteredi, onı jańa poetikalıq formalarda
dóretilgen XIX ásir qaraqalpaq poeziyasına tariyxıy, ideyalıq, kórkemlik jaqlardan
ushlastıradı. XIX ásirde jasaǵan qaraqalpaq shayırları Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq,
Ótesh h.b. XIV-XVIII ásirlerdegi jıraw-shayırlarǵa qaraǵanda basqasha tariyxıy,
ádebiy sharayatlarda jasadı hám dóretiwshilik etti. Sonlıqtan, olardıń
dóretiwshiligin ózleri jasaǵan dáwirdiń talaplarına ılayıq óz aldına úyrenemiz.
Sorawlar hám tapsırmalar
1. Jiyen jıraw jasaǵan dáwirge tariyxıy sıpatlama beriń.
2. Tolǵawlardıń janrlıq ózgeshelikleri qanday?
3. «Posqan el» tolǵawında qanday tariyxıy waqıya súwretlengen?
163
4. «Posqan el» tolǵawınıń baslı obrazları kimler?
5. «Ullı taw» tolǵawınıń ideyalıq, tematikalıq mazmunın aytıp beriń.
6. XIV-XVIII
ásirlerdegi jıraw-shayırlardıń dóretiwshiligine qısqasha
sıpatlama beriń.
164
MAZMUNÍ
Kórkem ádebiyat haqqında túsinik ...................................................................3
Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı haqqında qısqasha maǵlıwmat.............................5
Orta Aziya xalıqlarınıń erte dáwirlerdegi jazba estelikleri...................................7
Erte dáwirdegi túrkiy xalıqlar ádebiyatı...........................................................11
Orxon-Enisey jazba estelikleri..........................................................................11
VIII-IX ásirlerdegi túrkiy jazba estelikleri. «Qorqıt ata kitabı»........................16
Oguznama…….................................................................................................23
X-XII ásirlerdegi ádebiyat………......................................................................29
Ábiw Rayxan Beruniy ………......................................................................…34
Xoja Axmet Yassawiy......................................................................................40
Yusip Xas Hajip…...........................................................................…........…50
Axmet Yugnakiy...............................................................................................63
Maxmud Qashqarıy..........................................................................................68
Qıpshaqlardıń «Kodeks kumanikus» kitabı.....................................................75
Nasiruddin Rabǵuziy........................................................................................77
Xorezmiydiń «Muhabbatnama» dástanı...........................................................82
XIV ásirdegi naziragóylik ádebiyat…................................................….......…88
Alisher Nawayı. Lirikası...................................................................................93
Nawayı dástanları..........................................................................................109
Maqtımqulı…...................................................................................….......…125
Noǵaylı hám Túrkstan dáwirindegi qaraqalpaq ádebiyatı (XV-XVIII
ásirler)…….....................................................................................................143
Soppaslı Sıpıra jıraw hám onıń termeleri….................................................…145
Asan Qayǵı (XV ásir)......................................................................................148
Jiyrenshe sheshen………………………………………………………………..150
Dospanbet jıraw (XVI ásir)………………………………………………….…155
Múyten jıraw (XVII ásir)…………………………………………………..…..156
Jiyen jıraw Amanlıq ulı………………………………………………………...157
|