Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги
«Qorqıt ata kitabı»nıń qurılısı, syujeti, ideyası, teması. «
Yüklə 1,39 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 3. «Qorqıt ata kitabı»nıń qurılısı, syujeti, ideyası, teması. «Qorqıt ata
kitabı» ayırım-ayırım 12 syujetten turadı. Olardı shártli túrde jırlar yamasa 18 dástanlar dese de boladı. Hárbir jırdıń ózine tiyisli baslı hám ekinshi dárejeli qaharmanları bar, sáwlelengen waqıyaları bar. Olarda mifologiyalıq syujetlerden baslap IX-XIII ásirlerdegi oguz-qıpshaq qáwimleriniń tariyxıy, siyasiy turmısına baylanıslı waqıyalardıń da izleri bar. Belgili tyurkolog alım Viktor Maksimovich Jirmunskiydiń (1890-1971) anıqlawı boyınsha «Qorqıt ata kitabı»ndaǵı jır áńgimeler áyyemgi dáwirlerden baslap xalıq awzında uzaq ásirler dawamında aytılıp júrgen, ayırımları oguzlardıń XI-XIII ásirlerdegi tariyxıy turmısın sáwlelendiredi. Bul hár qıylı dáwirlerdegi dóregen jırlar, áńgimeler, naqıl- maqallardı Qorqıt ata aytqan dep, sońǵılıqta olardıń avtorlıǵı Qorqıt atanıń atına tańılǵan. Tek XV ásirdiń ekinshi yarımında ǵana bul awızeki jırlar xatqa túsirilip, olarǵa ádebiy islew beriledi. «Qorqıt ata kitabı»n dúzgen belgisiz avtordıń maǵlıwmatına qaraǵanda kitaptaǵı áńgimelerdi dóretken hám jırlaǵan Qorqıt ata bolıp tabıladı. Biraq Qorqıt ata – jıynaqlanǵan folklorlıq personaj, onıń tariyxta bolǵanı dárekler menen dálillenbegen. «Kitap»taǵı jırlar shártli túrde Qorqıt atanıń atına tańıladı. Qorqıt ata personaj sıpatında «Kitap»taǵı barlıq syujetlerge qatnasıp júredi. Ol kóplegen waqıyalardı kózi menen kórgen, kóp jasaǵan qariya, batırlarǵa, xanlarǵa aqıl- násiyat, keńes beretuǵın, jol-joba kórsetetuǵın dana, keleshekti boljap biletuǵın áwliye obrazında kórinedi. Bunıń sebebi áyyemgi dáwirlerde hám islam dininiń túrkiy xalıqlar arasında jańa ene baslaǵan, ele ruwxıy kúshke tolıq iye bola almay atırǵan ásirlerde jıraw ǵayrı tábiyiy ruwxıy kúshke iye áwliye dep esaplanǵan. Jırawdıń aqıl-keńesi menen batırlar atlanısqa shıqqan, xanlar ullı sheshimler qabıllaǵan, nawqas adamlar dártine dárman izlep jırawǵa kelgen. Túrkiy qáwimler arasında islam dini tolıq engennen soń jırawdıń áwliyeshilik roli joǵalıp, tek dástan jırlaytuǵın kórkem óner iyesi bolıp qalǵan. «Qorqıt ata kitabı»nıń kirisiw bólimi xalıq awzınan toplanǵan (Qorqıt atanıń sózleri dep esaplanatuǵın) naqıl-maqallardan baslanadı. Bul naqıl-maqallardıń kópshiligi házirgi bizler qollanıp júrgen naqıl-maqallar menen birdey. Mısalı: «Atası jamannıń ulı jaman, anası jamannıń qızı jaman», «Ananıń kewli balada, balanıń kewli dalada». 19 Naqıl-maqallardan soń batırlıq jırlar baslanadı. Olardıń ulıwma sanı 12, kólemi hár qıylı. Joqarıda aytılǵanınday hárbir jırdıń ózine tiyisli bólek syujeti hám qatnasıwshıları bar. «Qorqıt ata kitabı»na kirgen jırlar tómendegi tártipte jaylasqan: Yüklə 1,39 Mb. Dostları ilə paylaş:
|