Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

Sorawlar hám tapsırmalar 
1. Axmet Yugnakiydiń «Hibatul haqayıq» dástanı qaysı dáwirde jazılǵan hám sol 
dáwirlerde basqa qanday ullı kitaplar payda boldı? 
2. «Hibatul haqayıq» dástanında qanday máseleler kóteriledi? 
3. Dástannıń qısqasha mazmunın aytıp beriń. 
4. Dástannıń baslı obrazı kim? 
5. «Hibatul haqayıq» dástanınıń kórkemlik ózgeshiligi tuwralı aytıp beriń. 
6. «Hibatul haqayıq» dástanın ne sebep úyrenemiz? 
 

---

68 
Maxmud Qashqarıy 
(XI ásir) 
1. X-XII ásirlerdegi tariyxıy hám mádeniy sharayatlar.VII ásirdiń aqırı 
hám VIII ásirdiń baslarında Iyran hám Orta Aziya xalıqları arab basıp alıwshıları 
tárepinen jawlap alınadı. Basıp alıwshılardıń tiykarǵı ideologiyalıq quralı 
monoteizmge (bir qudaylıqqa) tiykarlanǵan islam dini boldı. Joqarıdaǵı atap 
ótilgen xalıqlardıń burın ıqtıqat etip kelgen zardushtiylik hám kók táńri isenimleri 
quwdalanıp, olar zorlıq penen islamlastırıldı. Din, oqıw, basqarıw, ilimiy isler arab 
jazıwında hám arab tilinde alıp barılatuǵın boldı. Nátiyjede, arab ellerin, Mısır, 
Iyran, Arqa Hindstan, Kavkaz, Orta Aziya, Shıǵıs Túrkstan ellerin óz ishine alǵan 
islam civilizaciyası (mádeniyatı) qáliplesedi. Ilimde bul civilizaciyanı arab 
yamasa musılman mádeniyatı dep te ataydı. 
VIII ásirdiń aqırı hám IX ásirdiń basınan baslap Mısır, Hindstan, Qıtay 
aralıǵındaǵı kóp ellerdi qol astında uslaǵan qúdiretli Arab xalifatlıǵınıń birligi 
ketip, bir qatar xalıqlar, mámleketler óz ǵárezsizligine erise baslaydı. Iyran, 
Xorasan, Ǵazna mámleketleri, Orta Aziyada Samaniyler mámleketi Arab 
xalifatlıǵınan bólinip shıǵıp, óz aldına ǵárezsiz mámleketler boladı. X ásirdiń 
ortalarına kelip Shıǵıs Túrkstanda qarluq, shıǵıl, yaǵma, turǵash, qıpshaq, qırǵız, 
oǵuz, qayı, yabaǵu, taqsıl, arǵu hám basqa da túrkiy qáwimler birlesip 
Qaraxaniyler mámleketin dúzedi. Eski túrkiy tillerde qara sózi ullı, úlken degen 
mánisti ańlatqan. Xanlarǵa qara degen ataq beriletuǵın bolǵan. Demek, qara xan 
ataması ullı xan degendi bildirgen.
999-jılı qaraxaniyler Buxaranı (Samaniyler mámleketiniń paytaxtın) basıp 
aladı hám Ámiwdáryanıń oń jaǵalıǵınan baslap Qıtayǵa shekemgi aralıqta óz 
ústemligin ornatadı. Qaraxaniyler dáwirinde túrkiy qáwimlerdiń kópshiligi 
otırıqshı turmısqa ótip, diyxanshılıq, ónermentshilik, sawda isleri menen shuǵıllana 
baslaydı, qala mádeniyatına ótedi. Buxara, Samarqand, Shash (Tashkent), Qashqar, 
Balasoǵun, Isfijab (Sayram), Taraz qalaları Qaraxaniyler mámleketiniń iri 
mádeniyat oraylarına aynaladı. Orta Aziyanıń otırıqshı xalıqları menen túrkiy 
xalıqlardıń aralaspası payda bolıp, turmısta túrkiy tildiń, túrkiy mádeniyattıń tásiri 

---

69 
kúsheyedi. Nátiyjede, ilim hám mádeniyat kúshli rawajlanǵan islam dúnyasında 
hár qıylı xalıqlardıń, sonıń ishinde túrkiy xalıqlardıń tilin, tariyxın, mádeniyatın 
úyreniwge zárúrlik payda boladı. Sonıń menen birge islam dininiń tiykarǵı 
aqıydaların, islam filosofiyasınıń progressiv (aldınǵı) ideyaların qalıń xalıqqa 
jetkeriw, tarqatıw mútájlikleri kelip shıǵadı. Usınday talaplardı orınlaw maqsetinde 
hár qıylı ilimiy (tariyxıy, filosofiyalıq) miynetler, kórkem ádebiyat shıǵarmaları 
dóretiledi. Maxmud Qashqarıydıń «Devonu luǵatit túrk», Yusuf Xas Hajiptiń 
«Qutadǵu bilik», Axmad Yugnakiydiń «Hibatul haqayıq», Xoja Axmad 
Yassawiydiń «Hikmetleri» hám basqa da shıǵarmalar usınday tariyxıy hám 
mádeniy talaplardan kelip shıqqan halda dóretilgen.