Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

Naqıl-maqallar. «Túrk tilleriniń sózligi» kitabınıń qızıqlı bólimleriniń biri –
bul túrkiy xalıqlardıń hár qıylı temadaǵı naqıl-maqalları bólimi bolıp tabıladı. 
Birneshe mısallar: Birin-birin mıń bolur, Tama-tama kól bolur, Suv kórmagincha 
etuk tartma – Suw kórmey etik sheshpe, Suv ichurmaská sut ber – Suw bermeske 
sút ber, yaǵnıy suw bermeytuǵın sıqmarǵa sút berip uyalt, jamanlıqqa jaqsılıq et, 
sonda jamanlıqtı jeńeseń degen mániste. Qush qanatın, er atın – Qus qanatı menen 
(kúshli), Er atı menen (kúshli); Aǵılda oǵlaq tuǵsa, Arıqda otı ónár – Awılda ılaq 
tuwılsa, Óriste atı óner. Mánisi: hár kim ırısqı-nesiybesi menen tuwılar; Kishi alası 
ichtin, Ilqı alası tashtın – Adam alası ishinde, mal (jılqı) alası tısında; Ach ne 

---

72 
iymas, Toq ne tiymas – Ash adam ne jemes, Toq adam ne demes. Mánisi: Ash 
adam as tańlamaydı, tabılǵanın jeydi,toq adam awzına kelgenin sóyley beredi; 
Uma kelse qut kelur – Qonaq kelse qut keler. Mánisi: qonaq kelse qut, bereket, 
nesiybe bolar. Ádam bashı til – Ádeptiń bası til. Mánisi: Jaǵımlı, sıpayı til ádep-
ikramlılıqtıń, mádeniyatlılıqtıń belgisi. Iyt ısırmas, at tepmas tema – Iyt qappas, at 
teppes deme; Alblar bilan urıshma, Beklar bilan turushma. Mánisi: Batırlar menen 
urıspa, bekler (ámeldarlar) menen tirespe, olar menen tiresip jeńe almaysań, 
tınıshıńa júr; Uluǵnı ulıǵlasa qut bolur – Jası úlkendi sıylasań qut (bereket) bolar; 
Qosh qılıch bir qınqa sıǵmas – Qos qılısh bir qınǵa sıymas. Mánisi: eki kúshli 
yamasa eki xan bir elde ońıspaydı, hárbirine óz aldına el kerek; Quruq qashuq 
aǵızqa yaramas, Quruq sóz qulaqqa yaqshımas – Qurı qasıq awızǵa barmas, qurı 
sóz qulaqqa jaqpas. Mánisi: Kóp sóz hám bos wáde menen jumıs pitpeydi, onıń 
ornına sózdi tastıyıqlaytuǵın zat bolsın; Qut bálgusi bilik – Qut (baxıt) belgisi 
bilim; Sókushub urshur, otra ton tıtıshur-Sógisip urısar, ortada ton (kiyimiń) 
jırtılar. Mánisi: Urıs-qaǵıs, jánjel bolsa, bereketiń, ırısqı-nesiybeń ketedi; Taǵ 
taǵqa qavushmas, kishi kishiga qavushar – Taw menen taw tabıspas, adam menen 
adam tabısadı, kórisedi; Barjın yamaǵı barjınǵa, Qarısh yamaǵı qarshıǵa – Jipek 
jamaw jipekke (jarasar), bóz jamaw bózge jarasar. Mánisi: Hár nárse óziniń ornı 
menen bolsın. Qutluǵqa qosha yaǵar – Qutlı (baxtı júrgen) adamǵa qosarlap 
(nesiybe) berer; Qulan quduǵqa túshsá, qurbaqa ayǵır bolur – Qulan qudıqqa tússe, 
qurbaqa ayǵır bolar; Birin-birin mıń bolur, tama-tama kól bolur. Mánisi: Hár nárse 
az-azdan jıynalıp kóbeyedi, kókten tayın dúnya túspeydi, miynet etip birimlep 
jıynaysań.
Qosıqlar. Maxmud Qashqarıy túrkiy xalıqlardıń túrli tematikadaǵı qosıqların 
kóplep jıynaǵan. Olardı batırlıq, jawıngerlik isler haqqındaǵı qosıqlar, salt-dástúr 
jırları, joqlawlar, miynet qosıqları, máwsim qosıqları, ashıqlıq qosıqları, aytıslar 
h.t.b. dep jiklew (klassifikaciyalaw) múmkin. «Sózlik»tegi qosıqlar, tiykarınan, 
ekilikler hám tórtliklerden ibarat, barmaq (sillabika) ólsheminde, uyqasları a-a-a-b 
yamasa a-a-b-a tárizinde, qatarları 7-8, 10-11, geyde 13-14 buwınlı bolıp keledi. 
Maxmud Qashqarıy «Sózlik»te qosıq (qóshiq) degen termindi qollanadı hám arab 

---

73 
tilinde oqıytuǵın kitapxanlarǵa túsinikli bolıwı ushın oǵan sher dep, ayırımların