Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

2. Erte dáwirdegi ádebiy estelikler. «Avesto» kitabı haqqında 
maǵlıwmatlar. Usınday jaqınlıqlardıń nátiyjesinde erte dáwirlerde usı xalıqlarǵa 
ortaq bolǵan folklorlıq dóretpeler (ańızlar, mifler h.t.b.), mádeniy hám ádebiy 
estelikler payda bolǵan. Usınday esteliklerdiń biri «Avesto» jazba esteligi bolıp 
tabıladı. Erte zamanlarda Orta Aziya xalıqlarınıń basım kópshiligi zardushtiylik 
(zaroastrizm) dinine ıqtıqat etetuǵın edi. Bul dinniń tiykarın Zardusht degen adam 

---

8 
salǵan. Ol payǵambar, yaǵnıy Axuramazda qudanıń xabarshısı, elshisi dep 
tanılǵan. «Avesto» – usı zardushtiylik dininiń muqaddes kitabı. Adamlar onnan 
ruwxıy azıq alǵan, ózlerine kerek bolǵan sawallarına juwap tapqan. «Avesto»daǵı 
zardushtiylik tálimatları biziń zamanımızdan 2700 jıllar burın shamasında payda 
bolǵan degen shamalawlar bar. Sońınan zardushtiylik dini Iyran, Midiya (házirgi 
Azerbayjan), Kishi Aziya, (házirgi Turkiya), házirgi Awǵanıstan, Hindstan ellerine 
tarqalǵan. Beruniydiń «Ótmish xalıqlarınan qalǵan estelikler» kitabında bergen 
maǵlıwmatına qaraǵanda Iyran patshası Dara «Avesto» kitabın 12 mıń qara mal 
terisine altınnan puw berip jazdırǵan. Biraq ol biziń dáwirimizge pútin halında 
jetip kelmegen. «Avesto» áyyemgi parsı tilinde jazılǵan. Onı joqarǵı quday 
Axuramazda ájayıp insan Zardusht arqalı aytqan dep esaplanadı. Avesto sózi, 
bizińshe, «qatań qaǵıydalar, tártipler» degendi ańlatadı. «Avesto» tolıq halında 
úlken-úlken 21 kitaptan ibarat bolǵan, sonnan 4 kitabı ǵana saqlanıp qalǵan. 
3. «Avesto» kitabınıń qısqasha mazmunı. «Avesto» kitabınıń ulıwma 
mazmunı tómendegilerden ibarat: zardushtiylik dini tálimatları; pútkil dúnyanıń 
Axuramazda tárepinen jaratılıwı; jánnet hám dozaq, aqıret kúni haqqında 
túsinikler; diniy máresimler, úrp-ádetler, ırımlar h.t.b.; Zardushttiń tuwılıwı hám 
balalıǵı haqqında; Axuramazdanıń (Qudanıń) jolın tutıw haqqında; sawaplı isler 
haqqında kórsetpeler; turmıs tárizi haqqında tártip hám qaǵıydalar; jámiyet 
aǵzalarınıń wazıypaları hám huqıqları; jin-jıpır, dáwperiler
hám basqa da jawız 
árwaqlardı quwıw ushın oqılatuǵın duwalar, basqa da ámeller haqqında jazılǵan. 
«Avesto»da jaqsılıq hám miyrim-shápáát qudası Axuramazda menen Zardusht 
arasındaǵı áńgimeler, sawal-juwaplar, úgit-násiyatlar, hár qıylı duwalar berilgen. 
Máselen, «Zardusht Axuramazdadan soradı: O, barlıq álemdi jaratıwshı! Jer 
júzindegi eń gózzal mákan qaysı? Axuramazda dedi: qay jerde insan óz miyneti 
menen úy-jay tiklese, egin egip, baǵ kógertse, mal baqsa, bala-shaǵasın ash qılmay 
toq asırasa, áne, sol jer eń gózzal mákan boladı. 
Ana Jer (zamin) Zardushtqa dedi: O, sen insan! Eger de sen oń qolıń hám sol 
qolıń menen tınbay miynet etip, maǵan islew berseń, meni izzetleseń, meniń saǵan 
beretuǵın naz-naǵmetlerim (sıylıqlarım) kóp, eger sen jalqawlıq etip, miynetten 

---

9 
qashsań, onda meniń saǵan bererim joq, ash-áptada bolıp tilenshi bolasań, jat 
esiklerdi qaǵıp, bir jutım dáme eteseń».
Mısallardan kórinip turǵanınday, «Avesto» kitabı tek diniy tálimatlardan ǵana 
ibarat emes, al insanıylıq ideyaları menen de suwǵarılǵan. Onda miynet ayrıqsha 
ulıǵlanadı, hadallıq, taza hújdan, jaqsılıq, miyrim-shápáát, jaqsı sózler aytıw 
insannıń eń hasıl qásiyetleri dep esaplanadı. Biraq jaqsılıq qáwip-qátersiz emes, 
onıń jawız dushpanı bar. Bul – jawız ruwx Axriman. Ol zıyanlı hám jawız 
árwaqlar bolǵan jin-jıpırlardı, mámeleklerdi, ájiynelerdi, albaslılardı, dáwperilerdi 
jıynap, olarǵa basshılıq etedi, adamlardı joldan shıǵarıwǵa jumsaydı. Bul zıyanlı 
árwaqlar adamlardıń júregine, basına kirip, túnde túsine enip, olardı qorqıtadı, 
hákislendiredi, uyqı, náshe, jalqawlıq sıyaqlı jaman ádetlerge úyirsek qıladı, nápsi 
bálesine bende etedi, buzıqlıqqa, jamanlıqqa iytermeleydi. Biraq adamlar bunday 
jamanlıqlar menen úzliksiz gúresiwi kerek, sonda ǵana Axrimandı hám ol baslaǵan 
jawız árwaqlardı jeńedi. Sebebi, olar jaqsılıqtan, jaqsı islerden qorqadı. Demek, 
Axrimandı jeńiw ushın kónildi jaman ruwxlardan tazartıw kerek hám Axuramazda 
wásiyat etken jaqsılıq nurları menen toltırıw kerek, dóretiwshilik miynet etip, mol 
ónim alıw kerek. Jaman árwaqlar menen gúresip, olardı jeńiw haqqında «Avesto» 
da bılay degen: 
Tuqımlar ónip shıqqanda, shaytannan (Axrimannan) ter shıǵadı, 
Dán qırmandı suwırǵanda, shaytan jótelge buwlıǵadı,
Dándi tartıp un qılǵanda, shaytan ah urıp jılaydı, 
Tandır órtep, nan japqanda, shaytan zıtıp qashadı. 
Demek, dóretiwshilik miynet – jamanlıq penen gúresiwdiń birden-bir quralı.
«Avesto»da keltirilgen tálimat boyınsha materiallıq dúnya tórt nárseden 
(elementten) turadı: topıraq (jer), suw, ot hám hawa. Sonıń ushın, bular muqaddes 
(qádirli) zatlar esaplanǵan. Ottı quday Axuramazdanıń nıshanı dep bilgen, ot bar 
jerde Axuramazda bar dep túsingen. Sonıń ushın, ot muqaddes nárse dep sanalıp, 
arnawlı úlken oshaqlarda – atashtanlarda kúni-túni ot jaǵıp qoyǵan. (Parsı tilinde