Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

Dástanları. Alisher Nawayı dástan janrınıń da ullı sheberi boldı. Ásirese, onıń 
bes dástannan ibarat “Xamsa” dástanı joqarı kórkemliktiń hám tereń oy-pikirdi 
kórkem sáwlelendiriwdiń ájayıp úlgisi boldı. «Xamsa»nıń birinshi dástanı «Hayrat 
ul abror» dep ataladı, házirgi qaraqalpaq tilinde «Jaqsı adamlardıń tınıshsızlanıwı» 
degendi ańlatadı. Ekinshi dástan «Farhad hám Shiyrin», úshinshi dástanı “Láyli 
hám Majnun”, tórtinshi dástanı “Sabayi sayor” (Jeti sayyar, planeta), besinshi 
dástanı “Saddiy Iskandariy” (Iskenderdiń diywalı, qorǵanı) dep ataladı. Hárbir 
dástan óziniń bólek syujetine, temasına, ideyalıq mazmunına iye. Usı bes dástan 
qısqa waqıtta, 2 jıl ishinde 1483-1485 jıllarda jazıldı. 
Bulardan basqa Nawayı 1498-jılı “Lisan ut-tayr” (Qus tili) dástanın jazıp 
pitkerdi hám kitap etip usındı. Bul dástandı jazıwdı ol jas óspirim waqtınan beri 
árman etetuǵın edi. 
Nawayı birqansha prozalıq shıǵarmalar da jazdı. Olardan “Tariyxı muluki 
Ajam”, yaǵnıy “Arab emes patshalıqlar tariyxı”, “Muhokamat ul-luǵatayn” – “Eki 
tildiń aytısı”, “Tarixı anbiya va huqoma” – “Payǵambarlar hám hákimler 
(danıshpanlar) tariyxı”, “Majolis un nafoyis” – “Dili (kóńli) sulıw adamlardıń 
májilisi”, “Mezon ul avzan” – “Vaznler (ólshemler) tárezisi”, “Nasayim ul 
muhabbat” – “Muhabbat samalları”, “Mahbub ul qulub” – “Qálb (kóńil) sewgisi” 
shıǵarmaları tariyx, ádebiyattanıw, ádep-ikramlılıq temalarına arnalǵan.
Nawayı óziniń prozalıq shıǵarmalarında tereń oy-pikirdi, bay maǵlıwmatlardı, 
tariyxıy waqıyalardı, sharayatlardı túsinikli túrkiy tilde nasırıy (qara sóz benen) 
bayanlawdıń ájayıp úlgisin kórsetti. Kóplegen shayırlarǵa, basqa da belgili 
adamlarǵa qara sóz benen bergen portretleri kútá anıqlıǵı, haqıyqıylıǵı menen 
ajıralıp turadı. 
3. Nawayınıń lirikası 
Nawayı lirikasınıń janrları. Orta ásirlik poeziyada keń qollanılǵan ǵázzeller, 
rubayılar, murabbalar, muxammesler Nawayı lirikasınıń tiykarın quraydı. 
Sheyriyattıń (poeziyanıń) usı janrları shayırlıq sheberliktiń ólshemi bolǵan. 
Nawayı usı janrlardıń barlıǵında da shayırlıq sheberliktiń ájayıp úlgisin kórsetken. 

---

99 
Ulıwma, ol 3000 nan aslam ǵázzel jazǵan. Sonıń ushın da, onı «ǵázzel múlkiniń 
sultanı» dep ataydı. 
Ǵázzel qosıq qurılısınıń aruz ólsheminde jazıladı. Kórkem forması boyınsha 
7-8 báyitten baslap, onnan da kóp báyitlerden ibarat bolıp keledi. Hár báyit 2 
qatardan turadı. Báyitler a-a, v-a, g-a tárizinde uyqasadı. Hár báyittiń ataması bar. 
Birinshi a-a bolıp uyqasatuǵın báyit matla báyiti dep ataladı. Eń sońǵı báyitte 
ǵázzel avtorınıń taqallusi (shayırlıq laqabı) keltiriledi. Bul báyitti maqta báyiti 
dep ataydı. Tómende Nawayı ǵázzelleriniń túp nusqasınan úzindi hám onıń 
qaraqalpaqsha mazmunın beremiz. 
Tun oqsham keldiyu kelmas mening shami shabistonim, -a 
Bu anduh ótidin har dam quyar parvonadek jonim, -a 
Falak ham tóldi kavkabdin, quyosh ham tushti ashhabdin, -b 
Kelib tushmasmu markabdin mening xurshidi raxshanim? -a 
Navoiy kibi hijrandin bu oqshom óldim afǵondin, -v 
Ǵamim yóq bóyla yuz jondin, etib gar kelsa jononim. -a 
Mazmunı: 
Tuń aqsham keldi, biraq kelmes meniń túnimniń ayı (jarıǵı), 
Ǵam, qayǵı otınan hár dem kúyer otqa túsken gúbelektey meniń janım. 
Pálek (aspan) hám juldızǵa toldı, quyash hám aspannan tústi (battı), 
Túspespe eken atınan (kelmespe eken) meniń quyashtay jarıǵım (sáwdigim). 
Nawayı der, bul aqsham nala shegip óler boldım (yar dártinen), 
Júz janımnan kesher edim, eger jetip kelse jananım. 
Mısaldı joqarıdaǵı qálipke salıp tallasa, ǵázzel janrınıń baslı ózgesheliklerin 
bilip alıwǵa hám Nawayınıń bul janrdaǵı sheberligin ańlawǵa boladı. 
Nawayı rubayı janrında da sheber jazǵan shayır. Izertlewshilerdiń esabı 
boyınsha Nawayı 500 den aslam rubayı jazǵan. Rubayılarınıń tematikası kóp 
tarmaqlı: didaktikalıq, filosofiyalıq, satiralıq, ıshqı-muhabbat temaları 
sáwlelengen. Rubayı janrınıń tártipleri tómendegishe: mazmunı boyınsha, 
kóbinese, filosofiyalıq, didaktikalıq oy-pikirlerdi sáwlelendiredi. Kompoziciyası 
boyınsha shártli túrde tórt qatardan ibarat boladı, usı tórt qatar sheyr (qosıq) óz 

---

100 
aldına pútin bir ádebiy shıǵarma sıpatında kózge taslanadı. Rubayınıń hárbir qatarı 
kópshilik jaǵdayda juwmaqlanǵan oy-pikirdi bildiretuǵın óz aldına sintaksislik 
forma (gáp) bolıp keledi. Rubayılar, kóbinese, a-a-b-a yamasa a-a-a-a tárizinde 
uyqasadı hám aruz ólsheminde jazıladı. Rubayı ózgeshe kompoziciyalıq qurılısqa 
iye. Birinshi qatarda temanı (máseleni) ortaǵa taslaydı. Bunı tezis dep ataydı. 
Ekinshi qatarda onı rawajlandıradı. Úshinshi qatarda antitezis (qarama-qarsı pikir) 
beriledi, tórtinshi qatarda sintez (juwmaq) beriledi. Mısalı:
Táǵdir jumbaqların shesherseń, adam – a
Dúnyanıń sırların asharsań, adam – a
Sóyte tura yar ıshqısı aldında – b
Sonsha ǵárip, nasharsań, adam. – a 
(I.Yusupov awdarması) 
Rubayınıń birinshi qatarında adamnıń kúshine, aqıl-oyına qayıl qalıw pikiri 
bildiriledi, ekinshi qatarda bul pikir rawajlandırıladı. Úshinshi qatarda usı pikir
antitezis (qarama-qarsılıq) arqalı kúsheytiledi, tórtinshi qatarda pikir juwmaqlanadı 
(sintezlenedi), yaǵnıy adam qansha aqıllı, kúshli bolsa da yar ıshqısına ilaj ete 
almaydı degen juwmaq (sintez) beriledi.