Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги
Maqtımqulı hám qaraqalpaq shayırları
Yüklə 1,39 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 8.
Maqtımqulı hám qaraqalpaq shayırları. «Qaraqalpaqstan – Maqtımqulınıń ekinshi shayırlıq watanı» dep jazǵan edi ullı shayır Ibrayım Yusupov. Shınında da, Maqtımqulınıń tereń mánili, qanatlı qosıqları Xorezm ózbekleri hám qaraqalpaqlar arasında kútá keń tarqalıp, ol usı xalıqlardıń tuwma klassik shayırınday bolıp ketken. Sonlıqtan, qaraqalpaqlar arasında «Maqtımqulını bilmegen baqsı baqsı emes» degen gáp házirge shekem aytıladı. Toy-jıyınlarda 139 baqsı aytırrıw máresimi shártli túrde Maqtımqulınıń qosıqlarınan baslanǵan, onnan soń ǵana dástan aytıwǵa ótken. XIX ásirdegi kórnekli qaraqalpaq shayırları Maqtımqulınıń qosıqların yadqa bilgen. Olar Maqtımqulı poeziyasınıń janrlıq, tematikalıq, ideyalıq, kórkemlik jetiskenliklerin dóretiwshilik usıl menen óz qosıqlarında paydalanǵan. Sol sebepli, qaraqalpaq shayırları Maqtımqulınıń shayırlıq jolına salıp kóp qosıqlar jazǵan. Birneshsheni qıldıń malı bisyarı, Birneshsheni qıldıń bir puldıń zarı, Jaqsı-jaman hámme adamnıń bári, Náwbet penen ótip barısın kóriń. (Maqtımqulı. «Otırıp turısın kóriń») Birneshsheni altın taqqa mindirip, Birneshsheniń janǵan otın sóndirip, Láyli kibi ıshqı otına kúydirip, Meni Májnún ettiń, ármaniy dúnya (Ájiniyaz. «Ármaniy dúnya») Birewler bay, birewler jarlı, Birewler namıslı-arlı, Birewler giyneli-zarlı, Tezbe-tez sınap bilgeysiz. (Berdaq. «Bilgeysiz») Birewler bek boldı, birew joq (jarlı) boldı, Birewler ash boldı, birew toq boldı. (Ótesh. «Bolar») Mısallardan kórinip turǵanınday, jámiyettiń sociallıq jaǵdayı, adamlardıń múlk teńsizligi tuwralı shayırlardıń kózqarasları, oy-pikirleri bir jerden shıǵıp tur. Bunıń baslı sebebi mınada: Birinshiden, Maqtımqulı hám qaraqalpaq shayırları birdey jámiyetlik hám mámleketlik dúzimde jasadı, atap aytqanda olar orta ásirlik feodallıq qatnaslarǵa tiykarlanǵan Xiywa xanlıǵında jasadı, olardı qorshaǵan turmıs jaǵdayları bir-birine kútá jaqın boldı, sonlıqtan, jámiyettegi sociallıq 140 jaǵdaylar tuwralı olardıń oy-pikirleriniń uyqasıwı zańlı qubılıs edi. Ekinshiden, Maqtımqulı hám XIX ásir qaraqalpaq shayırlarınıń jámiyettiń múlkli hám múlksiz bolıp qatlamlasıwın, ámeldarlardıń, múlk iyeleriniń jónsizligin qatal sınǵa alǵanda birden bir ruwxıy, ideologiyalıq hám huquqıy tirenishi – bul shariat jolı, shariat nızamları, musılmanshılıqtıń ulıwma talapları boldı. Úshinshiden, Maqtımqulı hám qaraqalpaq shayırları ózleri jasap turǵan jámiyetlik ortalıqqa, turmısqa bir- birine kútá jaqın kózqarasta bolıw menen birge, olardı birdey kórkem-estetikalıq principte sáwlelendirdi. Olardıń qosıqlarınıń ishki qurılısı, kórkem-estetikalıq dárekleri (xalıq poeziyası dástúrlerin keń paydalanıwı) birdey boldı. Bul maseleler boyınsha Maqtımqulı qosıqları menen qaraqalpaq shayırları Kúnxojanıń «Kórerseń», «El menen», «Nege dárkar», «Kerek maǵan», «Jetimlerdiń haqıların jep qoyma», Ájiniyazdıń «Bolmasa», «Ayrılsa», «Megzer», «Shar tárepten miyman kelse», «Yigitler», «Bolmas», «Bolurmı», «Násiyat», «Kerekti», «Yoqtı», «Ármaniy dúnya», Berdaqtıń «Bilgeysiz», «Eken», «Kim aytar», «Kórindi», «Gárdishi», «Ómirim», Óteshtiń «Yańlıdı», «Dárkar», «Bolar», «Qarız alma» h. b. qosıqların salıstırıp qaraǵanda olardıń ideyalıq, tematikalıq, janrlıq, kórkemlik jaqınlıqları, uqsaslıqları kútá anıq kórinedi. Maqtımqulı poeziyası XX-XXI ásir qaraqalpaq shayırları ushın da shayırlıq mektebi boldı. Ayapbergen Muwsaev, Abbaz Dabılov, Sadıq Nurımbetov, Tilewbergen Jumamuratov, Ibrayım Yusupov, Uzaqbay Pirjanov, Tólepbergen Mátmuratov, Tolıbay Qabulov, Ábilqasım Ótepbergenov, Xalila Dáwletnazarov h. b. shayırlar Maqtımqulınıń ideyalıq-tematikalıq, kórkemlik dástúrlerin dóretiwshilik penen ózlestirip, Maqtımqulı jolı menen qosıqlar jazdı. Olardı Maqtımqulı qosıqları menen salıstırǵanda bir-birine kutá jaqın ekenligi kórinedi. Bádhasılǵa (jaman adamǵa) beglik jetse bir kúnde, Alar awın, salar qusın ańlamas. Qolǵa hámel tiyse kórgensiz bolar, Puqaranıń kózde jasın ańlamas. (Maqtımqulı. «Ańlamas») Bádhasılǵa hámel jetse, 141 Puqarasın talar iytshe. Qumırısqaǵa qanat pitse, Hálek piter kele-kele. (I.Yusupov. «Xalıq sózleri») Bunday uqsas mısallardı kóplep keltire beriw múmkin. Qaraqalpaq shayırları Maqtımqulınıń qosıqlarınan kóplegen awdarmalar isledi, olardı óz aldına toplam etip 4 mártebe baspadan shıǵardı: Maqtımqulı. Tańlamalı qosıqlar. A.Dabılov, G.Esemuratov h.b. awdarmaları (Nókis, 1959); Maqtımqulı. Qosıqlar toplamı. I.Yusupov, U. Pirjanov awdarmaları. (Nókis, 1984); Maqtımqulı. Á.Ótepbergenov awdarması. (Nókis, 2012); Maqtımqulı. Miymandur. Qosıqlar. I.Yusupov awdarması (Nókis, 2015). Bul faktler Maqtımqulınıń ullı shayır sıpatında qaraqalpaq xalqı arasında qanshelli húrmet-izettke iye ekenligin kórsetedi. Yüklə 1,39 Mb. Dostları ilə paylaş:
|