Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

3. Yassawiy hikmetleriniń kórkemlik ózgeshelikleri. Hikmetler qosıq penen 
joqarı kórkemlikte jazılǵan. Joqarıda eslep ótilgenindey, Yassawiy hikmetleri 
qoljazbalarınıń eń eskisi XVII ásirge tiyisli. Yassawiy jasaǵan dáwir menen 
«Divani hikmet»tiń dúziliwi arasında bes ásirden aslam waqıt bar. Bunday uzaq 
waqıtta til ózgeredi. Yassawiy hikmetlerin jıynap diywan (kitap, toplam) 
dúziwshiler óz dáwiriniń (XVII ásir) tili menen kóshirgen. Demek, hikmetler 
fonetikalıq, leksikalıq, sintaksislik ózgerislerge ushıraǵan, sońǵı ásirlerdiń qosıq 
qurılısı esapqa alınǵan. Degen menen, Yassawiy poeziyasınıń qosıq qurılısı, 
tiykarınan, ózgermegen. Sonlıqtan, Yassawiy hikmetleriniń kórkemligi tuwralı 
biymálel sóz etiwimizge boladı. 
Yassawiy hikmetleri túrkiy poeziyanıń barmaq (sillabika) ólsheminde 
jazılǵan. Hikmet – qosıqlardıń hár qaysısı belgili bir temanı sáwlelendirip, hárbir 
hikmet tórt qatarlı bántlerden turadı, qatardaǵı buwın sanları teń muǵdarda bolıp, 
11 yaki 12 buwınnan ibarat. Uyqasları kútá ısılǵan, ápiwayı xalıq poeziyası 
uyqasları menen birdey, kóbinese, a-a-a-b tárizinde uyqasadı, geyde a-a-b-b 
tárizindegi uyqaslardı da ushıratıw múmkin.
Redifli uyqaslar da ushırasadı (qatarlardıń aqırında ózgermey qaytalanatuǵın 
uyqas sózler).
Janıń qıynap, zaqqım (záhár) shaynap ashıq bolǵıl, -a 
Jasıń tógip, kóziń suwlap sadıq (Allaǵa) bolǵıl, -a 
Andın keyin, dargayına (Allanıń) ılayıq bolǵıl, -a 
Janıń (kewliń) berseń, ráhim áylese janan* qılar. -b 
Hikmetler qosıq qurılısı boyınsha awızeki xalıq poeziyasınıń dástúrlerine 
súyengen. Olar fonetikalıq hám leksikalıq ózgeshelikleri boyınsha túrkiy tildiń 
qıpshaq dialektine kútá jaqın. Sebebi, Yassawiy islam dininiń tiykarǵı aqıydaların, 
onıń tasawwıf aǵımı tálimatın sahrayı qıpshaq qáwimlerine túsinikli tilde taratıw 
ushın xalıq poeziyasınıń tilin, kórkemlik ózgesheliklerin keń paydalanǵan. 

---

48 
Yassawiy hikmetleri Orta Aziya, Kishi Aziya (házirgi Túrkiya) hám Volga 
boyı túrkiy xalıqları arasında kútá keń tarqalǵan. Mollalar «Diywan»dı mereke-
jıyınlarda xalıqqa oqıp bergen, baqsılar namaǵa salıp aytıp júrgen. Ullı túrkiy 
shayırlar Alisher Nawayı, Muhammed Fizuli, Babaráhim Mashrab, Suwfı Allayar, 
Maqtımqulı, XIX ásir qaraqalpaq shayırları Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh h.b. 
Yassawiy hikmetlerinen tásirlenip dóretiwshilik etken, tematikalıq baǵdarların, 
ideyalıq mazmunın, kórkemlik dástúrlerin ózlestirip aqıl-násiyat yaki satiralıq 
qosıqlar dóretken. 
Yassawiy hikmetlerinde quda hám insan, jaqsılıq hám jamanlıq, miyrim-
shápáát hám zulımlıq, hújdan hám arsızlıq, hadallıq hám buzıqlıq sıyaqlı ótkir 
máseleler kóteriledi. Bul ótkir máseleler biziń zamanımızda da óziniń áhmiyetin 
joǵaltqan joq. Sonlıqtan da, Xoja Axmet Yassawiydiń «Diywanı Hikmet» kitabı 
bahalı ádebiy miyras sıpatında qádirlenedi hám úyreniledi.