Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

Qosıq qurılısı boyınsha «Qutadǵu bilik» dástanı Shıǵıs xalıqları poeziyasında 
keń qollanılatuǵın aruz ólsheminde jazılǵan. Aruz ólshemi arab hám parsı 
tillerinde jazılatuǵın sheyr (qosıq) ólshemi bolıp, X-XI ásirlerde ol túrkiy 
poeziyaǵa ele engen joq edi. Aruzdı túrkiy poeziyaǵa birinshi bolıp Yusip Xas 
Hajip kirgizdi. Túrkiy poeziyasında qosıq qatarları bir muǵdardaǵı buwın 
sanlarınan (7,8 yamasa 10,11 buwınlı) ibarat bolıp keledi. Bul ólshemdi barmaq 
dep ataydı. Aruzda usı buwınlardıń san muǵdarınan tısqarı ishki sıpatları da bir 
qıylı bolıwı kerek. Ádette, qosıq qatarları buwnaqlardan
(ózbek ádebiyatında olardı 
turaq dep ataydı) hám buwınlardan ibarat boladı. Buwnaq bir yamasa birneshe 
sózlerden turıwı múmkin, al buwınlar ashıq yamasa jabıq bolıwı múmkin. Ashıq 
buwın dawıslı seslerden turadı yamasa dawıslı ses penen tamamlanadı, jabıq buwın 
dawıssız ses penen tamamlanadı. Ashıq buwın «V» tańbası menen, jabıq buwın «-
» tańbası menen belgilenedi. Aruzda buwnaqtı rukn dep ataydı. Endi rukn 
(buwnaq) ashıq yamasa jabıq buwınlardıń bir qıylı tákirarlanıwına tiykarlanadı. 
Mısalı:
Se-vug-rak a-tin er ki-shan-lig tu-tar, 
Ke-rak-lig a-tin er kw-daz-lig tu-tar. 
(Súyiklirek atın er jigit kisende tutar, Kerekli atın er jigit abaylap tutar). 
Qatarlardıń ekewinde de ayırım sózler dawıslı sesler menen, yaǵnıy ashıq 
buwınlar menen bir qıylı baslanıp tur: Se, ke, a, a, ki, ku, tu, tu. Qatarlardaǵı basqa 
buwınlar dawıssız sesler menen, yaǵnıy jabıq buwınlar menen bir qıylı 
tamamlanadı: vug, rak; rak, lig; tin, tin; shan, daz; lig, lig; tar, tar. Joqarıdaǵı 
qatarlardı shártli tańbalar menen tómendegishe beriw múmkin: 
V- - V - - V - - V - 
V - - V - - V - - V - 
Aruz ólsheminde jazılǵan qosıqtı oqıwdıń óz qaǵıydaları bar. Onda qosıqtıń 
ırǵaǵın keltiriw ushın ashıq buwınlar ádewir sozılıp oqıladı, ayırım jaǵdaylarda eki 

---

62 
dawıssız sesler bir jerde kelse, olarǵa dawıslı ses qosıladı hám sozılıp oqıladı. Bul 
qosıqtıń (sheyrdiń) namalı hám jaǵımlı esitiliwin támiyinleydi. 
Solay etip, ullı shayır hám oyshıl Yusip Xas Hajip túrkiy poeziyamızǵa XI 
ásirde-aq aruz ólshemin endirip, onı bayıttı, túrlendirdi. Onıń túrkiy poeziyada 
aruzdı qollanıwı aruzda jazatuǵın keyingi túrkiy shayırlarǵa sabaq boldı.