Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги
Yüklə 1,39 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Dóretiwshilik jolı. Nawayı jasaǵan XV ásirdiń ekinshi yarımında Herat,
Samarqand, Buxara h.b. qalalarda joqarı rawajlanǵan ádebiy hám mádeniy ortalıq boldı. Shayırlar, alımlar, ulamalar, kórkem óner iyeleri kútá kóp boldı, olarǵa qalıs qáwenderlik etetuǵın mádeniyatlı adamlar da barshılıq edi. Heratta Nawayınıń zamanlasları ullı ustaz shayırlar Abdurahman Jamiy (1414-1492), Lutfiy (1366- 1465) dóretiwshilik etti. Alisher Nawayı, joqarıda eslep ótilgenindey, dóretiwshilik jolın balalıq jıllarınan-aq baslaǵan. 15-16 jaslarında jaqsı-jaqsı ǵázzeller jazıp, Herat ádebiy ortalıǵında tanımalı shayır bolıp qalǵan edi. Nawayı hám lirik, hám epik shayır boldı. Onıń lirikası, tiykarınan, ǵázzel, rubayı, muhammes, musaddas, tuyıq sıyaqlı janrlardan ibarat boldı. Onıń dáslepki lirikalıq toplamı «Badeo ul-bidaya» (Gózzallıqtıń baslanıwı) dep ataladı. Túrkiy tilde jazǵan barlıq lirikalıq shıǵarmaların Nawayı sońǵılıqta úlken toplamǵa jámledi. Shıǵarmalardıń tolıq jıynaǵın Shıǵıs ádebiyatı dástúrinde “kulliyat” dep ataydı. Nawayı usı lirikalıq kulliyatın “Xazoyin ul-maoniy” – “Maǵanalar ǵáziynesi” dep atadı. Bul kulliyat 50 mıń qatardan artıq sheyrlerden ibarat bolıp, úlken tórt kitaptan turadı. Birinshisi “Ǵarayib us-siǵar” – “Jaslıq ǵarayibatları” (qızıqları) dep ataladı. Onda ómirdiń 20 jasqa shekemgi bolǵan náwbáhár dáwirin jırlaydı. Ekinshi kitabı “Navodir ush shabab” – “Jigitlik hasıllıqları” dep atalıp, 20 jas penen 35 jas arasındaǵı nawqıran jigitlik pasıldıń qızıqların jırlaydı. 35 jastan 45 jasqa shekemgi aralıqtı Nawayı ómirdiń gúz paslı dep esaplaydı hám usı pásıl gózzallıqların jırlaytuǵın ǵázzellerin úshinshi kitapqa toplap, onı “Badeol ul - vasat” – “Orta jas gózzallıqları” dep ataydı. 45 jas penen 60 jas aralıǵın shayır ómirdiń qıs paslına megzetedi hám oǵan baǵıshlanǵan sheyrlerdi “Favoyid ul-kibar” – “Kekselik paydaları” dep ataydı. “Xazoin ul-maoniy” sıyaqlı ullı kitaptıń jarıq kóriwi sol waqıttaǵı mádeniy ortalıq ushın úlken waqıya boldı hám sońǵı áwladlar ushın altın miyras bolıp qaldı. |