Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

«Saddiy Iskandariy» – «Iskender diywalı» dástanı 1485-jılı jazıp 
tamamlanǵan. Dástan 89 baptan hám 7215 báyitten turadı. Sheyrdiń másnewiy 
túrinde jazılǵan. Dástannıń bas qaharmanınıń prototipi – tariyxıy adam, áyyemgi 
Grek-Makedon imperiyasınıń patshası Aleksandr Makedoniyalı (b.e.sh. 356-323). 
Musılman elleri onı Iskender dep atap ketken. Onıń atası Filipp (dástanda 
Faylaqus), ustazı ullı alım Aristotel (dástanda Arastu), qarsılası Dariy III (dástanda 
Daro) – bular da tariyxıy adamlar. Kópshilik waqıyalar da Iyrak, Mısır, Andalus 
(Ispaniya), Farangstan (Franciya), Kavkaz, Samarqand, Xorezm, Hindstan sıyaqlı 
tariyxıy orınlarda bolıp ótedi. Biraq Nawayı Iskender patshanıń tariyxın jaratıw 
niyetinde bolǵan emes, sonlıqtan, dástannnıń syujeti ushın tariyxıy waqıyalardı 
emes, al Iskender patsha hám oǵan baylanıslı waqıyalardıń ańızlıq variantların 
paydalanadı. Demek, «Saddiy Iskandariy» dástanınıń syujeti Iskender patsha 
haqqında ańızlıq waqıyalarǵa tiykarlanǵan. 
Dástannıń syujeti. «Iskender diywalı» dástanı Nawayı zamanındaǵı ádebiy 
dástúrge muwapıq Allataalaǵa, onıń kúsh-qúdiretine, miyrim-shápáátine, onıń 
payǵambarına hamdu-sanalar (maqtawlar, shúkir etiw) menen baslanadı. 
Faylaqus patshanıń balası Iskender kútá zeyinli, ilim-bilimge qumar, bolasınlı 
bala bolıp ósedi. Onıń ustazı – ullı faylasup alım Arastu. Faylaqus patsha ólgen soń 
ornına Iskender taxtqa otıradı, mámlekette tártip ornatadı, bazar bahaların 
retlestirip, jalataylardı, buzıq niyetli adamlardı qatań jazalaydı, xalıqtı eki jıllıq 
salıqtan azat etedi, xalıqtıń húrmet-izzetine miyasar boladı. Bunday máseleler 
Xusayin Bayqara mámleketinde de sheshiliwi kerek ótkir máseleler edi. Nawayı 
ádalatlı patsha Iskender obrazı arqalı Xusayin Bayqara mámleketindegi sheshiliwi 
tiyis ótkir sociallıq máselelerge isharat etedi.
Bunnan soń Iskenderdiń atlanısları qısqasha bayan etiledi. Maǵrib ellerine 
atlanısı hám zanjiler (negrler) menen sawashı sóz boladı. Jerorta teńiziniń batıs 
jaǵalawların, yaǵnıy házirgi Tunis, Liviya, Aljir, Marokash (Marokko) 
mámleketleri jaylasqan jerlerdi musılman georgrafiyalıq terminologiyası boyınsha 
Maǵrib dep ataǵan. Iskender jeńimpaz jawıngerlerine bas bolıp dúnyanı titiretken 
ataqlı Iyran shahı Daronı jeńedi (qaraqalpaq folklorında ol Darapsha degen at 

---

118 
penen belgili). Iskender áskeriy atlanısların dawam etip, páreńler elin (Franciyanı), 
Andalusiyanı (Ispaniyanı), Mısırdı, Assiriyanı, Yamandı (Yemen), Qırımdı, Arqa 
Kavkazdı, Dashti Qıpshaq qáwimlerin, Gúrjistandı (Gruziyanı), saklab (slavyan) 
qáwimlerin baǵındıradı. Orta Aziyanı alǵannan soń Samarqand, Herat qalaların 
saldırıp, eldi abad qıladı. 
Iskenderdiń qaramaǵındaǵı Maǵrib hám Qirwan ellerine din bilmeytuǵın, 
kitap kórmegen jabayı ajuj hám majuj qáwimleri tez-tezden topılıp, talap, wayran 
etip turatuǵın edi. Iskender olardıń topılıslarınan xalıqtı qutqarıw ushın ájúj hám 
májújlerdiń jolına temir menen taslardıń eritpesinen uzın hám biyik diywal 
qurdıradı. Xalıq tınısh boladı. Bul diywal belgili dárejede astarlı máni ańlatıp, 
jaqsılıqtı jamanlıqtan ajıratıw rámzi edi. 
Iskender úlken shiyshe sandıq soqtırıp teńizdiń túbine sayaxat etedi, suw astı 
dúnyasın kóredi. Bul epizod Iskender patshanıń ilim hám ónerdi 
rawajlandırǵanınan hám olardıń jetiskenliklerin turmısta keń qollanǵanınan 
gúwalıq beredi. Bunıń menen Nawayı Iskenderdiń iygilikli islerin úlgi etip, ózine 
zamanlas húkimdarlarǵa sabaq beredi. 
Kóp uzamay Iskender patsha awır kesellikke shatıladı. Ólerinde ol tabıttan bir 
qolın shıǵarıp qoyıwdı wásiyat etedi. Onıń mánisi «Bul dúnyanıń barlıq múlkine 
iye bolsam da, ol dúnyaǵa qurı qol baratırman» degendi ańlatatuǵın edi. Iskender 
patshanıń bul awhalınan XVIII ásirde jasaǵan ullı shayır Maqtımqulı bılayınsha 
juwmaq jasaǵan edi: 
Ulıqmanday kóp dártke dárman berseń de, 
Rustemdey dáwlerge párman berseń de,
Iskenderdey jerdiń júzin alsań da,
Sońında hámmege teńdey bolarsań. 
Nawayı bul dástanda Iskender patshanıń ideal obrazın jarata otırıp, onıń xalıq 
mápi ushın pidayı xızmetin, siyasiy danalıǵın, ádalatlıǵın, jer júzinde ádillik 
ornatıw ushın islegen atlanısların úlken yosh hám ıqlas penen jırlaydı. Bunıń 
menen ol ózleriniń mámleketlik wazıypaların kewildegidey atqara almay atırǵan 

---

119 
zamanlas húkimdarlarǵa, ámeldarlarǵa sabaq bermekshi boladı. Ádalatlı patsha 
Iskenderdiń obrazı zamanlas húkimdarlarǵa bergen Nawayınıń qatal bahası edi.