O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti Qaraqalpaq tili ha`m a`debiyati fakul`teti

2.4. «U`lken jaziw» 
Orxon Enisey jazba esteliklerinin` ekinshisin ko`lemi u`lken bolg`anliqtan «U`lken jaziw» degen 
atama menen ataw qa`liplesken. Bul «U`lken jaziw» dag`i so`zler de Bilke qag`annin` tilinen aytiladi. 
Bul do`retpenin` «Kishi jaziw» dag`idan tiykarg`i ayipmashiliqlarinin` biri - tu`rkiy qa`wimlerge 
hu`kimdarliq etken tu`rk qag`anlarinin` jawingerlik ha`reketlerinen bazi bir dereklerdi de ushiratamiz. 
Bilke qag`annin` tasqa qashalg`an monologiina qarap pikir ju`riter bolsaq, en` da`slepi tu`rkiy 
qag`anlar pu`tkil adamzat u`stinen hu`kimdarliq etken degen juwmaq shig`adi. Babalarimiz bolg`an 
Bumin qag`an, Istemi qag`an da`wirleri maqtanish penen tilge alinadi: 
Biykte Ko`k Ta`n`iri, 
To`mende qara jer jaralg`an, 

---

- 14 - 
Ekewinin` arasinda, 
Adam balasi u`stinen, 
Babam Bumin qag`an, Istemi qag`an. 
Qag`amliq etken, - 
dep baslanadi «U`lken jaziw» dag`i so`zler. Sonday-aq «U`lken jaziw» da Bilke qag`an tariyxiy 
tulg`alar bolg`an o`z a`kesi Elteris qag`andi, anasi Elbilge qatindi tilge aladi. Bumin qag`an ha`m 
Istemi qag`an o`lgen son` olar du`zip ketken qag`anliq idirap Tabg`ashlarg`a g`a`rezli bolip qaladi. 
Tariyxiy, siyasiy za`ru`rlik na`tiyjesinde tu`rkiy qa`wimler o`zlerinin` basina joq bolip ketiw qa`wpi 
do`ngenlikten Bilke qag`annin` a`kesi Elteris qag`andi hu`kimdar etip taxqa otirg`izadi. Elteris qag`an 
toz-toz bolip ketken tu`rkiy xaliqlardin` batirlarin izlep, olardin` basin biriktiredi. Jawlari menen 
bolg`an sawashlarda qaharmanliqlari menen ko`zge tu`sedi.
A`kem qag`an usilayinsha... 
Qiriq jeti ret atlandi, 
Jigirma ret ayqasti 
Ta`n`ri jarilqag`anliqtan 
Eldi el etti 
Qag`anlig`in nig`aytti. 
Jawin jen`di, 
Dizesin bu`ktirdi, 
Basin en`keytti. 
A`kem qag`an usilayinsha el-jurt 
Sorap dun`yadan o`tti... 
Elteris qag`an yag`niy Bilkenin` a`kesi o`lgen son` onin` ornina Bilkenin` ag`asi qag`an 
bolg`anlig`i tuwrali derekler bar. Bul derekler «U`lken jaziw» da eslenip o`tiledi.
A`kem qag`an usilayinsha el-jurt, 
Sorap du`n`yadan o`tti - 
A`kem qag`annin` basina, 
Baz qag`annin` balbali (mu`sini) qoyildi. 
Onin` elinin` u`stinen, 
Ag`am qag`an boldi. 
«U`lken jaziw» da bunnan keyingi ulken imperiya quriwdag`i sawashlardan son` Bilke 
qag`ann`in` inisi Qultegin menen tu`rli ma`mleket hu`kimdarlig`in bekkemlew ha`m ken`eytiw ushin 
gu`resleri, bul sawashlardag`i Qulteginnin` qaharmanliqlari so`z etiledi. Jaziwdin` son`inda 
Qulteginnin` qazalaniwi og`an Bilke qag`annin` qayg`iriwi mazmuni su`wretlengen qatarlar menen 
juwmaq beriledi.

---

- 15 -