O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti Qaraqalpaq tili ha`m a`debiyati fakul`teti

6.2. «Baxitqa baslawshi bilim» shig`armasinin` do`reliw tariyxinan ha`m u`yreniliw 
ma`selesi. 
«Qutadg`u bilig» haqqinda en` da`slep frantsuz alimi Djaubert Amades, venger alimi German 
Vamberi, rus alimi V.V.Radlovlar ilim izertlew jumislarin alip barg`an. Son`g`i da`wirlerde belgili 
ilimpazlar E.E.Bertel`s, S.E.Malov, G`.Abduraxmanov, A.A.Valitova, S.Mutalibov, K.Karimov h.t.b. 
olardin` isin dawam ettirdi. Shig`arma boyinsha qaraqalpaq filolgiyasi iliminde de arnawli pikirler 
payda bola basladi. H.Hamidovtin` qaraqalpaq tili tariyxi boyinsha miynetinde, sonday-aq 
K.Ma`mbetovtin` «A`yyemgi qaraqalpaq a`debiyati», No`kis, 1976., «Erte da`wirdin` a`debiy 
estelikleri» No`kis, 1986 miynetinde bul shig`armanin` qaraqalpaq a`debiyati tariyxina baylanisli 
ma`seleleri so`z etiledi. 
 
6.3.«Qutadg`u bilig»tin` (Baxitqa baslawshi bilim) shig`armasinin` tiykarg`i nusqalari
Yusup Has Hajibtin` «Qutadg`u bilig» (Baxitqa baslawshi bilim) shig`armasinin` ha`zirge 
shekem tek 3 nusqasi g`ana tabilg`an. Birinshisi Vena nusqasi. Bul kitap 1439-jili Gerat qalasinda 
ko`shirliggen bolip, son`inan bir sebeplerge baylanisli Stambulg`a alip ketilgen. Kitap sol jerde 
7
Ì1ìáåòîâ Ê. Åðòå ä17èðäåãè 3àðà3àëïà3 1äåáèÿòû. Í5êèñ, Áèëèì. qoou, ui-áåò. 
8
Ñîíäà ui-áåò. 

---

- 31 - 
diplomatiyaliq xizmette ju`rgen belgili avstriya alimi Iosif Fon Xammer Purgshtal` qolina tu`sedi de 
oni satip alip Venadag`i korol`lik kitapxanag`a siyliqqa beredi. Solay etip bul kitap Vena nusqasi dep 
ataldi. 
Ekinshisi Kair nusqasi bolip, bul qol jazba negizinen arab ha`ribi menen ko`shirilgen. 1896-jili 
nemets alimi B.Morits ta`repinen tabilg`an. Usi nusqa tiykarinda ko`shirilgen rus alimi V.v.Rablov 
qol jazbasi (G`MA) Ilimler Akademiyasinin` shig`istaniw institutinin` Leningrad bo`liminde 
saqlanadi. 
U`shinshisi Namangan nusqasi, 1914-jili A.Z.Valitova ta`repinen O`zbekstannin` Namangan 
qalasinda tabilg`an. Bul kitap 1971-jili o`zbek alimi Qayum Karimov ta`repinen transkriptsiyalanip, 
baspadan shiqqan. 
Al, en` a`hmiyetlisi avtor shig`armada qanday ma`selelerdi so`z etken
?
-degen sorawg`a kelsek, 
Yusup Has Hajib to`rt tu`rli ma`seleni ortag`a qoyadi. 
1-A`dalat, 2-Da`wlet, 3-Aqil, 4-Qanaat. Ma`selesin ortag`a qoyadi. Avtor bulardin` ha`r birine 
tu`rkiy at qoyadi. A`dalatqa Ku`ntug`di dep oni patsha ornina qoyadi. 2-Da`wlet yamasa ma`mleket 
og`an 
Aytoldi dep wa`zir ornina qoyadi. 3-Aqilg`a Ug`dilmish (aqil dana) dep wa`zirdin` uli 
sipatinda, al 4-Odgurmish dep wa`zirdin` tuwisqani sipatinda beredi. Yag`niy endi basqariw ushin usi 
4 na`rse kerek dep, birinshiden el basqariw ushin patsha a`dil bolmag`i lazim. Bul Ku`ntuwdi patsha 
obrazinda berilgen. Ekinshiden el-xaliqtin` abadan jasawi ushin ma`mlekettin` g`a`ziynesi boliwi tiyis, 
ol bayliqti jumsawshi bilimli adamlar kerek. Patshaliqtin` g`a`ziynesi esap sanaq arqali alip barilsa 
g`ana el baxitli, da`wletli boladi dep bul patsha wa`ziri Aytoldi obrazinda ken` tu`rde beriledi. 
U`shinshiden ma`mleket aqil ha`m parasatli basqariwi kerek. Bul ma`sele wa`zirdin` aqilli uli 
Ug`dulmish obrazi arqali sheshiledi. To`rtinshiden ha`r qanday adamnin` qanaatli, insapli boliwi 
kerekligi wa`zirdin` tuwisqani da`rwish Odgurmish obrazinda beriwge ha`reket etken. 
Da`stannin` tiykarg`i bo`limi 12 baptan, Ku`ntuwdi degen hu`kimdardin` ta`riypi menen 
baslanadi. Da`standa to`mendegi waqiya bayanlanadi: 
Êu`íòówäû äåãåí a`äèë ïàòøà áîëûïòû, îíûn` sha`n-sha`wketi ha`m shuhrati jaqin ha`m uzaq 
u`lkelerge jàyilg`àí eken.. Àéòîëäû äåãåí àqûëëû áèð kisi îíûn` õûçìåòèíå kiðèw tilegi menen ïàéòàõòqà 
êåëèïòè. Ol mu`sa`pirliktin` azap-aqretlerin shegipti ha`m de yar-dos, tanis-bilis arttiripti. Aytoldi 
Êo`ñåìish äåãåí äîñòûíà ìu`ñàïèð áîëûï Ku`ntuwdinin` ïàéòàõòina êåëiwinin` sebeplerin so`ylep 
beripti. Ko`semish og`an ma`det berip, Ku`ntug`dinin` Has Hajibi menen tanistiripti. Àéòîëäû 
Ku`ntuwdinin` sarayina barip, onin` sa`wbetinde bolipti. Aytoldinin` ma`rtebesi ku`nnen-ku`nge ziyat 
bolip, aqiri ol wa`zir etip tayinlanipti. Ol sarayda wzaq waqit xizmet etip, aqil-parasat ha`m iskerligi 
menen Ku`ntuwdini qayil qaldiripti. Biraq jurti ha`m sem`yasin saqlap, Aytoldi hu`kimdardan ruxsat 
alip, o`z jurtina qaytip ha`m bir qansha waqittan keiyn ñîë æåðäå qàéòûñ áîëipti.

---

- 32 - 
Àéòoläûíûn` Ug`dulmish äåãåí óëû áàð åêåí. Îë àòàñûíûn` ño`zine a`mel etip, Êu`íòówäûíûn` 
dàðgàyûíà êåëèï, ñàðàég`à õûçìåòêå êèðèpti. Ug`dulmish atasinin` izinen barip, ma`mleket islerindegi 
xizmeti ha`m danalig`i menen Ku`ntuwdini shad etipti. Êu`íòówäû ìåíåí Ug`dulmish àðàñûíäà ha`r 
tu`rli ma`selelerge baylanisli sa`wbet ha`m talqilawlar bolipti. 
Aqilli ha`m alim adamlardin` ma`mleket islerine u`lken payda keltirip atirg`anin ko`rgen 
Ku`ntuwdi danishpan Ug`durmishti sarayg`a shaqiradi. Ug`dulmish tarki dun`ya etip, adamlar 
arasinan shig`ip ketken eken. Ol bir neshe xat-xabar ha`m aqilli Ugdurmish penen bolg`an 
sa`wbetlerinen keyin Ku`ntuwdinin` mira`tin qabil etip sarayg`a kelipti. Ug`dulmish penen 
Ku`ntuwdi ma`mleket isleri, moralliq ha`m basqa ma`seleler boyinsha sa`wbet ha`m pikirler 
o`tkeripti. Ug`dulmish Ku`ntuwdig`a ko`p u`git ha`m na`siyatlar beripti. 
Äa`ñòàídag`i wàqûÿëàðdûn` qûñqàøà mazmuni mine óñû. «Qutadg`u bilig» te qoyilg`an 
ma`seleler wàqûÿnin` o`zine, qaharmanlardin` oyëàðinda emes, ba`lki pa`ndi-na`siyat, sa`wbet, 
pikirlesiw ha`m sawal-juwaplarda o`z ko`rinisin tabadi.