O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti Qaraqalpaq tili ha`m a`debiyati fakul`teti

9.3. «Kodeks kumanikus» - qipshaqlar so`zligi 
Orta Aziya xaliqlari arasinda og`uz-qipshaq tili a`debiy tildin` payda boliwina tiykar salg`ani 
siyaqli, bul u`lkenin` xaliqlarinin` payda boliwinda qipshaqlardin` qa`wimlik birligi ha`m qipshaq tili 
ta`sirinin` u`lken bolg`anin da umitpawimiz kerek. Sebebi, XIII a`sirdin` o`zinde-aq tu`rki tilinin` en` 
basli bo`legi bolip ol qaraqalpaq ha`m qazaq tilinin` qa`liplesiwine tiykarg`i o`zek bolip. Sonin` 
menen birlikte o`zbek tilinin` de en` basli dialektlerinin` biri edi. Bilayinsha qarag`anda sol waqittag`i 
a`debiy tildin` o`zi de og`uz-qipshaq ha`m qarluq-qipshaq tilleri tiykarinda payda boldi.
Demek bul da`wir ushin qipshaq tili ha`m estelikleri ayriqsha a`hmiyetke iye. O`ytkeni 
qaraqalpaq, qazaq, ha`m o`zbeklerdin` ko`pshilik bo`legi qipshaq birlespesinde bolg`an. Sonin` ushin 
da Qipshaq da`wirinin` estelikleri de bul konferentsiyag`a qatnasqan xaliqlardin` ortaq mu`lki bolip 
qaladi. 
Sol jag`inan qarag`anda XIII a`sirden qalg`an miyras qipshaqlar so`zligi «Kodeks Kumanikus» 
u`lken a`hmiyetke iye.
9.4. «Kodeks kumanikus»tin` tu`p nusqasi ha`m ol boyinsha izertlew jumislar ju`rgizgen 
ilimpazlar 
Bul kitaptin` tu`p nusqasi XIII a`sirde Gota shrifti menen ko`shirlgen bolip, Venetsiyanin` 
Mark a`wliye kitapxanasinda saqlanbaqta. Oni bul kitapxanag`a XIV a`sirde jasag`an, ati pu`tkil 
du`n`yag`a belgili Italiyanin` talantli shayiri F.Petrarka 1362-jili siyliqqa bergen. Egerde Ptrarkanin` 
ko`p g`ana shig`is ellerinde elshi bolip islegenin esapqa alsaq, og`an bul kitapti sol ellerdegi 
danishpan doslarinin` biri siyliqqa bergen. Petrarkanin` o`zi XIV a`sirde jasag`an bolsa da, kitaptin` 
ko`shirilgen da`wiri XIII a`sir dep uqtiriladi. 
«Kodeks Kumanikus» sonnan to`rt a`sir keyin g`ana batis alimlarinin` qa`lemine ilindi. XVIII 
a`sirde bul haqqinda Leybnits, Datil Kornides, Genrix Klaport ha`m tag`i basqalar bul qoljazba 
haqqinda ilimiy izertlew jumislarin alip bardi.
Venger alimi Geza Kun 1880-jili «Kodeks Kumanikus»ti latin tiline awdarip, Budapesht 
qalasinda baspadan shig`ardi. Bunnan keyin bul ma`sele menen ko`rnekli rus tyurkologi V.Radlov 
shug`illandi.
Batis alimlarinan Karl Grenbek qoljazbanin` tu`p nusqasin Kopengagende bastirip shig`ardi. 
Q942-jili ol tap usi kitap tiykarinda qipshaqsha-nemisshe so`zlik du`shdi. Rumin alimi Vladimir 
Drimba tiykag`i nusqag`a tayana otirip, 1937-jili «Kuman tilinin` sintaksisi» dep atalg`an kitabin 
jazdi.
Bunnan keiyn bul ma`sele menen qazaq. o`zbek ha`m qaraqalpaq alimlari ken`nen shug`illanip 
kiyatir. «Kodeks kumanikus»ti izertlewshilerdin` ha`mmesi de bul miynet negizinen qipshaq tili 

---

- 47 - 
tiykarinda payda bolg`an ha`zirgi qaraqalpaq, qazaq, qirg`iz, o`zbe, tatar, bashqurt, nog`ay, qarashay, 
qumiq, qarayim tillerinin` negizi sipatinda qaraydi.
Bul kitapta sol XII-XIII a`sirde jasag`an ata-babalarimizdin` aytqan tolg`awlari, naqil-
maqallari, an`iz ha`m jumbaqlari berilgen. Jumbaqlardin` ha`tte ha`zirgi qaraqalpaq tilinde 
qollanilatug`in jumbaqlardan parqi joq. Misali: 
Sende mende joq,
Senger tawda joq, 
Otta, tasta joq, 
Qipshaqta joq. 
(Qustin` su`ti)
Isher, jer, 
Inine kirer. 
(Pishiq) 
Bul jerde tek eske alatug`in ma`sele, jumbaqlardin` tu`p nusqasinda «sende, mende joq» degen 
so`zdin` izinde «joq» so`zi «yoq» dep berilgen. Al, ekinshi jumbaqtag`i «jer» so`zi ornina «yer»
dep berilgen. 
Al bunnan keyingi jumbaqlada da tap o`zimiz balaliq waqitlardan brli aytip u`yrengen qatarlar 
ushiraydi. Misali: 
Tap tap tamiziq, 
Tamatug`in tamiziq, 
Ko`len`kesi gu`misten, 
Ku`yetug`in tamiziq. 
(Gu`belek) 
Uzin ag`ash basinda, 
Ulli bitis bitirdim. 
(Kesew) 
Aq u`y, awzi-murni joq u`y. 
(Ma`yek) 
Jazda jabiwli toqpaq jatir. 
(Kirpitiken) 
Jazda jabiwli qayis jati. 
(Jilan) 
Erte turdim, 
Atip urdim. 
(Esik) 
Bellewde bes at, 
Besewi de qasqa at. 
Bes barmaq 
Mine bul misallar XIII a`sirdegi kitaptan aliniwinan qaramastan, ha`zirgi oqiwshilar ushin da 
hesh qanday tu`sinisiz jeri joq. So`zlerinin` ko`pshiligi ha`tte ha`zirgi orfogafiyamizg`a sa`ykes 
keledi. Sonin` ushin da bundag`i so`zlerdin` hesh birewinde jatsinip qaray almaymiz. Yaki bolmasa 
V.V.Radlov ta`repinen du`zilgen so`zliklerdi alip qarayiq. Ondag`i «A» ha`ribinen baslanatug`in 

---

- 48 - 
so`zlerdin` o`zi de bu`gingi so`zligimizden hesh qanday parqi joq. Misali: azamat, ayaz, ayran. 
Aqsha, aqimaq, aqsaq, ayna, at, ayan, ataw, ashiw, ayil, ayim ha`m tag`i basqa so`zler. 
Bunin` menen «Kodeks kumanikus»tin` tap bu`gingi so`zimizden hesh qanday parqi joq dep 
qarawg`a bolmaydi. So`zlikte ko`rsetilgenindey-aq: Du`ysembi-tushanbe, siysembi-seshanbe, 
sa`rshembi-chaarshambe, miyshembi-payshanbe, juma-ayna, shembi-sabat ku`ni, ekshembi-
yekshambe bolip jazilg`an. 
«Aqsham» so`zi aqsham bolip jazilg`ani menen kesh so`zi «kepe», «tan` atqanda» degen so`z 
«tan` sarg`ayg`anda», «bu`rsi ku`ni» degen «birisi ku`n» dep jazilg`an. 
Qalay bolg`anda da «Kodeks kumanikus»tin` tili qaraqalpaq tiline ju`da` jaqin. Al, so`zliktin` 
ati ma`selesine kelsek, kitaptin` ati latin tili tiykarinda berilip, «Kodeks» so`zlik degen mag`anani 
an`latip, «kumanikus» (kumanlar) «qipshaqlar» 
degen pikirdi an`latadi. Sonin` ushin da bul 
kitaptin` ati «Qipshaq tilinin` so`zligi» degen sheshimge kelemiz. 
XIII a`sirde a`debiyat penen birge til ilimi de ken` rawajlang`an edi. Bul kitap negizinen til 
ilimine bag`ishlang`ani menen onda a`debiy estelik og`ada ko`p. Sonliqtanda ol til ha`m a`debiyat 
ilimi ushin ten`dey xizmet atqaradi.