O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti Qaraqalpaq tili ha`m a`debiyati fakul`teti

13.3. Jiraw tolg`awlarinda didaktika ha`m filosofiya 
Tolg`awlarda bayan etilgenindey, Mu`yten jiraw el arasinda belgili ka`tquda adamlardan 
biri bolg`an. Onin` «el ag`asin sayladim»-dep aytiwina qarag`anda da xalqina qa`dirli qa`riyalardin` 
biri bolg`anlig`in an`lawg`a boladi. Mu`yten jirawdin` ayirim tolg`awlarixaliqtin` quwanishli 
da`wirlerinde aktiv su`wretlengen. 
Sol waqittag`i jiraw shayirlardin` ko`pshiligi batir bolg`ani siyaqli Mu`yten jirawdin` da 
batir adam bolg`anlig`i seziledi. Misali: 
Sayxun boylap at shaptim, 
Sari jaydan oq attim, 
Ko`p dushpandi qulattim, 
Xaliqti o`zime qarattim. 
El ag`asin siyladim. 
Elden a`sker jiynadim. 
Birigiwge xaliqti, 
Ko`p ku`shimdi jiynadim. 
Jer tabanin quwirdim. 
Ay baltani qolg`a alip, 
Arqirap turip juwirdim. 
Tez tebeni oq ettim, 
Dushpandi joq ettim, 
Jelge qulin bayladim, 
Qurbim menen oynadim, 
Tu`rkstang`a toy berdim... 
Doslar menen tabistim. 
Ol o`z tolg`awlarinda «Jiydeli baysin» degen bir go`zzal jer haqqinda ko`p aytadi. Biraq, 
tilekke qarsi, ol jerdin` qaysi jerde ekenligin aniqlawg`a mu`mkinshilik bolmadi. Tariyxiy 
dereklerde «Jiydeli baysin» Surxanda`r`ya wa`layatinda ha`m Xorezm oypatinda da bar. Biz onin` 
«qaptalinda ten`izi bar» degen pikirlerne su`wene otirip Aral a`piratin aytqan bolsa kerek - degen 
pikirge kelemiz.
Sayxun da`r`ya suwinan, 
Ko`ldenen` kesip o`tin`iz, 

---

- 64 - 
Jiydeli baysin ulli jurt, 
Ulli jurtqa jetin`iz. 
Ba`lent bolar tawlari, 
Malg`a jayli o`ris bar. 
Qaptalinda ten`izi, 
Ishinde baliq oynag`an, 
Bekireleri ilaqtay, 
Jegen awiz toymag`an 
Bir jag`inda da`r`yasi, 
Sag`a alg`an batildan, 
Dalasinda kiyigi, 
O`r qoyanday atilg`an
Mu`yten jiraw do`retpelerinde jawgershilik temasi da a`dewir so`z boladi. Bunda onin` 
dushpan menen ayqasip ju`rip jaradar bolip qalg`anlig`i, son`inan dushpan onin` qarindasin alip 
ketkenligi haqqinda da so`z boladi. Bul tolg`awdin` syujeti Dospanbet tolg`awlarina a`dewir jaqin. 
Misali: 
Qayrilip qilish salg`anda, 
Qarakerim mert boldi, 
Qarindastan ayrildim, 
Ju`regime da`rt boldi.
Su`n`gi tiydi sanima 
Qatti batti janima, 
Talasip emshek emisken, 
Tay g`unanday tebisken, 
Ayrildim g`oy qarindas 
Ko`zden ag`ar selli jas. 
Uliwma, Mu`yten jirawdin` do`retpesinin` tematikasi ha`r qiyli bolip keledi. Onin` ha`r 
qanday tolg`awi zaman ruwxi menen bekkem baylanisqan bolip, bizdi XVII a`sirdin` sirli 
waqiyalarina qaray jetekleydi.