O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti Qaraqalpaq tili ha`m a`debiyati fakul`teti
Jiyen jirawdin` lirikaliq qosiqlari ha`m tolg`awlarinda o`mir shinlig`i
Yüklə 0,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
15.2. Jiyen jirawdin` lirikaliq qosiqlari ha`m tolg`awlarinda o`mir shinlig`i Jiyen jiraw bir qansha lirikaliq qosiqlari qobiz sazina sa`ykes jirawliq sheberlik penen terme tolg`aw tu`rinde do`retilgen. Jiyen jirawdin` lirikalari auizsha jirlap aytiug`a ta`n bag`darda xaliqtin` esitiwine qolaylastirip tap jirawdin` aytqanday etip do`retilgen. Jiyen jiraw lirikalarin jazip do`retip g`ana qoymastan oni yadlap, qobiz jirina salip xaliq arasinda milliy xaliqliq qobiz namalari menen sheberlep atqarip berip ju`rgen talantli, lapizli jiraw bolg`an. Jiyen jiraw tvorchestvasi boyinsha ken` tu`rdge shug`illang`an alim A.Karimov bilay jazadi: «Jiyen jirawdin` atqarg`an namalari «Kelte ziban», «Ulli ziban», «Jortiliwi», «Ko`z aydin», «Aig`a shap», «Shalqima», «Nog`ayli», «Tolqin» ha`m tag`i basqalar bolg`an. Shayirdin` «Aldi artim biyik jar eken» shig`armasi «Kelte ziban» namasi menen jirlang`an. /»A`debiya-timizdin` geypara ma`seleleri «N- - 72 - 1968, 87-bet/. Belgili alim Qalli Aymbetov «Jiyen jirawdin` o`zin shayir dep atamay, jiraw dep atag`an duris boladi. Ol» qobizimdi qushaqlap» degen so`zdi bir neshe ret qaytalap o`zinin` jiraw ekenligin da`lilleydi. Shig`armalarinin` qosiq qurilisi, qobizi ha`m jiraw dep ataliwi onin` nag`iz xaliq jirshisi-jiraw bolg`anlig`ina da`liyl bola aladi. Oni jiraw dep atag`an menen jazba a`debiyatin` uakili emes degen tu`sinik shiqpaydi. Jiyen jiraw qaraqalpaq jazba a`debiyatinin` uakili ha`m oni baslawshilarinin` biri boladi». /Xaliq danalig`i, 1988-betler/. Usi aytilg`anday-aq Jiyen jiraw degenimizde xalqimizdin` milliy saz a`spabi- qobizin qushaqlap sir shertken talantli jiraw, duwtardi da shertip sazendelik etken ataqli baqsi eleslew menen, sin`g`irlag`an saz, saxrani jang`irip a`lemdi gu`n`retken jurawdin` lapizi qulag`imizg`a tal-tal keledi. Bular bizdi tariyxqa baslaydi, ata-babalarimizdin` basip o`tken jolin, tariyxin, u`rip-a`det, ma`deniyatin, milliy da`stu`rlerin, a`debiyatin biliwge bag`darlaydi. Jiyen jiraw «Qobiz tolg`awin» usi bag`darda do`retken. Bunda xalqimizdin` milliy saz a`spabi qobizdin` sog`iliw xaqqindag`i oy-pikirler aytiladi. Shayir «Qobiz tolg`awi» nan baslap qaraqalpaq xalqinin` o`zgesheliklerin aldimizg`a jayip saladi. Qobiz a`spabinin` sog`iliw tariyxi, og`an qollanilg`an zatlardin` saxrayi qaraqalpaq xalqinin` turmisina, tirishiligine, dalasina, ta`biyatina ta`n o`zgeshelikler ekenligi anlasiladi. Bul «Qobiz tolg`awin» aytilg`an pikirler Qorqit atanin` qobizi haqqindag`i a`spanani yadqa tu`siredi. A`debiyatshi alim A.Karimov o`zinin` maqalasinda: «Qobizdin` piri Qorqit atnin` qobizdi oylap tabiwi haqqindag`i legendasinin` Jiyen jirawtdin` «Qobiz tolg`awin» na sa`ykes keletug`inin`» aytadi. /82-bet. A`debiyatimizdin` geypara ma`seleleri/. Bular bizdi barg`an sayin Qorqit ata jirlari menen tutastirilip oni qaraqalpaqlardin` ata- babasi retinde tanitadi. Izertlewshi I.Utewlievtin` «Qorqit Atanin` qobizi /Milliy tariyximiz o`zinsheliklerimiz izlep. /»A`mudar`ya»jurnali, 1998, N 4 / maqalasinda bizin` jirawshiliq sheberligimizdin` Qorqit ata jirlarina barip tiriletug`inlig`i, Qorqit atanin` qobizi ha`m jirlari bizin` milliy ata miyrasimiz ekenligi aytiladi. Rasinda da Jiyen jirawdin` «Qobiz tolg`awinda» qaraqalpaqtin` milliy saz a`spabi qobizdin` sog`iliwi tariyxi boyinsha bahali mag`liwmatlardi beredi, Bunin` bizin ata-babamizdan kiyatirg`an saz a`spabi - milliy o`zgesheligimiz ekenligin da`liyleydi. Tu`nde jatip tu`s ko`rdim, Tu`simde a`jayip is ko`rdim. O`sip turg`an bir ag`ash, Ol ag`ashti men shaptim, Sinsilag`an ses shiqti, Ag`ash jerge quladi. Shapqan jerden su`t shiqti. Bulaq su`tten qorqpadim, Ustadan usta sayladim, Esengeldi qir muring`a, Ag`ashin`di shaptirdim. Taw-taylaqtin` terisin, Qapshig`ina qaplattim. Suw tulpardin` quyrig`in, Tar qilina taqtirdim. Quraydin` kak shayirin, Tarqishina jaqtirdim. Taw tekenin` mu`yizin. - 73 - Tiyegine qistirttim. Quw ag`ashta sen mu`n`li, Adamzatta men mun`li, Aytisayiq qobizim, Qobizimdi jirlasam, Sende mun`li qobizim, Mende mun`li qobizim, Mun`lasayiq qobizim. Qolima alg`an joldasim, Sherdi aytqan sirlasim. Sag`an aytip jirimdi, Qayg`ili nama shalaman. /10 bet, Jiyen jiraw.»Posqan el». Jiyen jiraw usi bag`darda ati qaraqalpaqqa ma`lim bolip arjaq penen berjaqqa tanilg`an, pu`tkil Turan, Xorezm oypatina kennen so`z jayilip tu`rki xaliqlarina belgili bolg`an xaliqtin` so`z zergeri, o`tkir tili, so`yler so`zi, ko`rer ko`zi, tiyisli jerinde so`z-zibanin` darg`a tartsa da xan aldinda tay salmay aytqan talantli shayiri ha`m ataqli jirawi bolg`an. A`sirese ol xaliqtin` altin miyraslarin teren` u`yrengen ha`m xaliqqa taratiwshi bolg`an. «Qobiz benen duwtardi shertip, tilge kelse Jiyrensheden o`tken. Alpamisti jigittin` sultani, Gulparshindi qizlardin` gauhari etip xaliq arasina taratqan. «Edige»ni esirip jirlag`anda ku`ndi jawdirip,»Qoblan»di pu`tkil tu`rki xaliqlarina tin`latqan. Tolg`awina tu`rli muxamg`a do`ndirep «Ormambet biy « tolg`awin o`zi do`retken. O`teshtin` «O`tti du`n`yadan» qosig`i /Jiyen mine usinday bag`darda qaraqalpaq xalqinin` milliy shayiri, talantli jirawi bolip ol o`zinin` yoshinin` dereklerin milliy xaliq auiz a`debiyatinan sag`a alip do`retken. Ol bizge belgili sinawli qosiq tolg`awlardi g`ana, bir-eki da`stanliq shig`armalardi g`ana do`retip qoymag`an. Onin` avtorlig`inda ju`da` ko`p xaliqliq shig`armalar do`retilgen Bular ele toliq da`rejede xaliq arasinan a`sirese joqarg`i qaraqalpaqlar arasinan izlep tabiliwi kerek. Jiyen jiraw tariyxiy hu`jjetlerge qarag`anda o`mirinin` aqirg`i ku`nlerine joqarg`i qaraqalpaqlar arasinda bolg`an pikirler bar. N.Dawqaraev bul pikirlerge ayriqsha ma`ni beredi. :»Jiyen Tag`ay ulinin` shayirliq jirawliq jumisinin` ko`birek uaqti «joqarg`i» qaraqalpaqlar-din` arasinda o`tken, yag`niy Turkistan, Samarqand, Nurata, Buxara, Kenimex, Zarafshan bettegi qaraqalpaqlardin` arasinda o`tken. Jiyen jo`ninde sol jaqtag`i qaraqalpaqlardin` arasinda ko`p mag`liwmatlar bar bolsa da olar ele jiynalg`an joq». Mine bul pikirler elege shekem hesh kim bilmey kiyatir. Jiyen jirawdin` bizge belgili lirikalari dim az sanda. Olar «Ilag`im», «Ber tu`yemdi», «Qobiz tolg`aw», «Qaramirza batirdi ayt», «Xoja batirg`a», «Juwmaqqa saldim qazamdi», «Ey jigitler, jigitler», «Aldi-artim biyik jar», «Xan qasinda to`reler», «Xa xanimiz, xanimiz», «Ju`regimde ko`p dag`im», «Ko`rgende bolar uaqtim xosh», « Xosh bolin doslar» degen terme tolg`awlardan ibarat. «Ilag`im» qosig`inda shayirdin` balaliq jillarinan bir ko`rinis turmis qiyinshiliqlari, jasinan ilaq baqqanlig`i, qiynalip qosilg`anlig`i, bay adamlarg`a jallanip qoy-qozi baqqanlig`i, ilaqlarin qasqir jep ketip bay adamnan auir azap aqiretler ko`rgenligi haqqinda jazg`an. - 74 - Ilaq baqtim salag`a, Bas qosip eki balag`a, Sanap ko`rsem ag`alar, On ilag`im birden joq. Qula du`zde jiladim, O`lgenin` bildim ilaqtin`, Jerbauirlap quladim, Ishim gish-g`ish qaynaydi. Ko`n`lime tu`sip uwayim, Bolg`an jetim ozaldan, Ashilmag`an man`layim./4-5-bet/ «Ber tu`yemdi»qosig`inda shayir manlayina pitken jalg`iz tu`yesin bay adamnin` qolinan tartip alip qoyg`ani, oni bermese xalinin` ne keshetug`inlig`i haqqinda aytip jarliliq turmisina qiynaladi. Qolinda sonsha du`n`ya mali turip jarlinin` bir malina ko`z salg`an ash ko`z baydin` sutxorliq kelbetin aship beredi. Bul eki qosiqta da jarliliq turmis qiyinshiliqlari jirlang`an.»Xosh bolin doslar» qosig`inda tuwilg`an el menen xoshlasiw, onin` qa`dirine jetiw ma`seleleri so`z etilgen. Shayir barliq uaqitta qaraqalpaq xalqi dep,tuwilg`an elim, elatim dep jirlaydi. Mudami xaliq atinan so`yleydi. O`zin qaraqalpaq xalqinin` bir uakili shayiri sipatinda taniydi. Misali: Qulaq salin doslarim, Qapilg`an bul zamanda, Qayg`i ha`siret qapladi, Qaraqalpaq- bulgen el, Ten`lik tappay xanlardan, Posiug`a belin bayladi. Ig`ilip posqan elatim, Joq belgili ma`kani, Kindik qanim tamg`an jer, A`rmanda sennen ayrildim. Qaraqalpaq elinin, Malinda erk bolmadi. Qaraqalpaq a`wladi, Un qosisip jiladi. Elimnin` mun`li zarina, Qayg`ili nama shalip em. Elim bolip tur talan. Bayan etsem barlig`in, Sendey zulim bolg`an joq. Qaraqalpaqtin` balasin, Guwenlep qoyday qirg`an joq. Arilmas daulet baylig`im, Elatim sennen ayrildim. Bu`lingen bul elimnin`, Neden boldi jazig`i ?! Julinip tutqa qazig`i ?! Jiyen jiraw usinday bag`darda barliq 54 jilliq o`mirin qaraqalpaq dep xalqim dep, elim dep arnag`an gu`resshen` shayiri ha`m ma`pin jirlag`an jirawi boldi. Ol ilaq baqqan balalig`inan baslap /»Ilag`im»qosig`i/ qaraqalpaq xalqinin` tariyxin jazdi. Xaliqtin` tragediyali awir ta`g`dirin su`wretlep berdi. Xaliqti gu`resiwge bag`darladi. Qaraqalpaqlar-din` o`zine ta`n milliy o`zgesheligin rawajlandiriwg`a u`lken u`les qosti. Onin` lirikalarinda duris so`ylew, ua`dege opali boliw. Xaramnan qashiw, hadal miynet, tabis tabiw, kisinin` haqisin jemew, birewdin` zatina zorliq etpew, o`z erkinligin, xujdani ushin gu`resiw usag`an xalqimizdin` hasil qa`siyetlerin ko`riwimizge boladi. Ol xaliq batirlarinin` iygilikli islerin qollap - quwatladi, olardin` batirliq is-ha`reketlerin - 75 - xaliq arasinda xawaza etti. Misali: «Qaramirza batirdi ayt», «Xoja batirg`a», «Amanbaydin` ala ati» qosiqlari usinday. O`zi jurttin batiri, O`zi jurtim dilwari. Ayag`ina kiygeni, Tog`iz qabat bilg`ari. Tuwisi jaqsi batirim, Berge quwat hal berdi. Ba`rin aytti birin ayt, Qaramirza batirdi ayt «Xoja batirg`a «, «Amanbaydin` ala ati» qosiqlarinda shayir batir bolg`an menen el g`amin oylamaytug`in, zulim bolg`an, xaliqti qirg`ing`a ushratiug`a sebepker bolg`an adamlar haqqinda aytadi, olardin` el g`amin oylap ta`wbege keliwin tu`sindiredi. Shayir o`zinin` shig`armalarinda qaraqalpaq xalqinin` milliy sipatinda ha`reketke kelip xalqimizdin` o`zine say milliy ha`reketlerin jasadi. Onin` shig`armalarinda qaraqalpaq xalqinin` o`zine ta`n bolg`an saxrayi milliy ka`ha`rmani obrazi jasaladi. Jiyen shig`armalarinda saxrayi batir, xalqim dep umtilip janin beretug`in er ju`rek, xadalliqqa talping`an a`dil, bir-birin teren` hu`rmet etetug`in joqari adamgershilikli, a`dep-ikramli, bir-birin qiyip kete almaytug`in miyrim-sha`pa`a`tli, bawirman, o`zi o`liwge jaqin qalsa da bir tislem nanin bo`lisip ken` peyli insanlar obrazi jasaladi. Ja`ne de jasi u`lkeni, ag`ani, qarindasti mudami teren` hu`rmet etetug`in adamgershilik, ruxsatsiz awiz ashpaytug`in kishpeyillik, tiyisli jerinde so`zin alip qalmaytug`in sheshenlik, diluarliq, batirliq usag`an paziyletler ayqin sa`wlelenedi. Jiyen jiraw lirikalarinda o`mir shinlig`inin` ashshi kartinalarin ko`rkem poetikaliq qatarlar arqali xaliq ug`imina sa`ykes astarli ma`niste sheberlep su`wretlep beriw ayriqsha ko`rinedi. Misali «Ey jigitler, jigitler « qosig`inda bilay jazadi: Ey jigitler, jigitler, Zamanimiz tar eken. Ko`meykeydi turg`andi, Aytalmastay ku`n eken. Aytajag`im ballarim, Diyxan bolsan jer ekken, Qon jarig`in ken` bolsin. Bay ulinin` bir-ek Bir na`siyat ullarim, Ko`z ko`rgenin aytayin. Saratanda suwiqtan, Sari ala siyirdin`, Mu`yizi qaq jarildi. Sari tal bolg`an biydaydin`, Da`ni astina to`gildi. Qara suwiq qatti urdi, Buni ullarim biz ko`rdik. Jiyen jiraw oy- pikirleri ko`binese timsalap astarli ma`niste suliwlap jetkeretug`in o`tkir tilli sheber shayir bolg`an. Ol hesh qashan tilge so`z kelgende irkip so`z kelgende irkip qala almag`an. Xan aldinda da, dar aldin da da haqiyqatliqti, hadalliqti, haq so`zdi aytqan, naxaqti ayausiz ashkara etken. Buni shayirdin` «Xanqasinda to`reler», «Xa xanimiz, xanimiz» qosiqlarinda toliq ko`riwge boladi. «Ey jigitler, jigitler» qosig`inda shayir da`wir haqqiyqatlig`in, turmistin` ashshi ta`replerin - 76 - og`ada sheberlik penen tu`sindiredi. Bul qosiqta o`mir, turmis , tirishilik etiw, gu`resiw haqqinda en` jaqsi oy-pikirler ortag`a qoyilg`an. Bunda ha`r bir so`zge og`ada teren` poetikaliq ma`ni ju`klengen. Qosiqtin` birinshi kupletinde shayir zamannin` «tar» lig`in, da`wirdin` zulimliqqa, zalimliqqa tiykarlang`an ekenligin ayqin ko`rsetedi. Ko`mekeyde turg`andi, Aytalmastay ku`n eken. Shayir zaman qisiwmetleri haqqinda usilay tolg`anadi. Erkinliktin` joq ekenligin bildiredi. Bul zamanda en` tragediyali ko`rinis haqiyqatliqti ayta almaw, tilge tiyim saliw. Bunda shayir «bas kespek bolsa da til kespek joq ! « degen xaliq naqilin esapqa aliw menen bul da`wirdin` sonshelli da`rejede a`dilsizlike qurilg`anlig`in, zulimliqqa tiykarlang`anlang`anin` ko`rsetip beredi. Shayir tolg`awinin` astarli ma`nisine ko`mekeyde turg`andi nege biz ayta almaymiz ? ! Ayta almay atirmiz ?! degen shaqiriq, su`rendi seziwimizge boladi. Ol ha`r bir qatarda usilay bir ma`ni anlatip ketedi. Da`wir ruwxi menen tig`iz baylanisip, arpalisip, gu`resip ku`n ko`riwdin` tiyisli ekenligin ug`indiradi. Reti kelse tayinbay ko`mekeyde turg`an ashshi haqiyqatliqti aytiwdi alg`a qoyadi. Ja`ne de shayir usi qosiqtin` ekinshi kupletin de saqlaniwdin` da za`ru`rligin, qay jerde ka`tip so`ylewdin` de kerekligin teren` ug`indiradi. «Bay ulinin` bir-eki aytar so`zin kem bolsin» Bunda jarisip so`yleme, aqmaq penen eregispe degen ma`nilerdi anlawg`a boladi. Usi oylarinan keyin astarli ma`niste tag`i da pikirlerin ayqin bayanlaydi. O`ytpese jigitler, Aytajaqti aytirmay, Bas quwsirilip jaq bolar. Bul jerde de eki ma`ni ni anlawg`a boladi. Biri haqiyqatliqti aytsan basina soqqi tiyip quwsirilg`in jaqqa aynaliwi mu`mkin, ekinshiden, haqiyqatliq qalay bolmasin aytiliwi tiyis, buni aytiw ushin barliq aqil ushin barliq aqil-xuwshin menen basin jaqqa aynalip so`ylemey qalmaytug`in jag`dayg`a qalmaytug`in jag`dayg`a kelesen. Qalay bolmasin haqiyqatliqti aytasan.Al, ishtegi da`rt bul aytiliwi kerek degen ku`shli ideyani beredi. Xalqimizdin` tirishilik etiwinin` bir da`regi sharuashiliq bolsa, bir da`regi diyxanshiliq . Xalqimiz u`sh ay qauinim, u`sh ay sauinim, u`sh ay qabig`im, u`sh ay shabag`im dep jasag`an. Olarg`a siyir negizgi aziq-auqat, mol irisqi nesiybe da`regi. Biyday a`zelden nani-asinin` arqaui. «Biyday nanin bolmasa biyday so`zin` joqpa» degen xaliq naqilinin` ma`nisi a`yemnen kiyatirg`an xalqimizdin` turmis tirishligi menen baylanisli. Usillarg`a tiykarlana otirip shiyir da`u`ir haqiyqatlig`in, zalimliqti bilay ta`ripleydi. Saratanda suwiqtan, Sari ala siyirdin`, Mu`yizi qaq jarildi. - 77 - Bul jerde ga`p tek sari ala siyir haqqinda emes al o`z elinin`, shan`arig`inin`, turmis tirishiliginin` tiregi, tiykari bolg`an er jigit azamatlardin` zaman qisiwmetinen mu`yizinen qag`ilip jarilip atirg`anlig`in obrazli su`wretlegen. Usinday batir turmistin` ha`r qiyli qiyinshiliqlari, adamlar zulimlig`i, a`da`latsizliq sebebinen kuyrep joq bolip atirg`anlig`i ta`riplegen. Shayir bul oylarin tag`i da ken`irek, teren`irek tu`sindiredi. «Sari tal bolg`an biydaydin` da`ni astina to`gildi.» Mine bul tragediyaliq suu`retlew. Buni diyxan bolg`an saxrayi xalqimiz attan aniq tu`sinedi. O`mirinin` jaynap-jasnar zamani kelip, jan`a ku`shine tolisip elim dep umtilg`an azamat jigitlerdin` xanliq zulimliq astinda nabit bolip atirg`anlig`i usilay astarli tu`sindirilgen. Shayirdin` haqiyqat so`z zergeri, teren` oyshil, milliy xaliq uakili ekenligi usi ta`repinen ko`rinedi. Jiyen jirawdin` zaman shinlig`i haqqindag`i oy-pikirleri «Aldi-artim biyik jar eken «, «Ko`rgende bolar, keuilim xosh», «Ju`regimde ko`p dag`im»qosiqlarinda da ayqin su`wretlengen. Jiyen jiraw terme tolg`aw tu`rinde o`zinin` lirikaliq qosiqlarin do`retip onda xaliqtin` qiyinshiliqli o`mir ha`diyselerin, turmisliq ta`jriybelerin , durisliqqa tiykarlang`an milliy da`stu`rlerin og`ada ko`p jirladi. Yüklə 0,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|