O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti Qaraqalpaq tili ha`m a`debiyati fakul`teti
JIYEN JIRAWDIN` «ULLI TAW» POEMASI
Yüklə 0,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 15.4. JIYEN JIRAWDIN` «ULLI TAW» POEMASI
Shayirdin` «Aldi-artim biyik jar eken», «Mu`ytenlerdin` ma`kani», «Xan qasinda to`reler», «Xa xanamiz, xanimiz», «Ju`regimde ko`p dag`im»,»Ko`rgende bolar keulim xosh» degen qosiqlarin ha`m «Ulli taw»tolg`awin 1959-jili xaliq jirawi Qiyas Qayratdinovtan jazip aladi. Bul shig`armalardin` Jiyen jiraw do`retpeleri, ekenligi haqqinda Qiys jiraw biraz mag`lwmatlar beredi. Qiyas jiraw bul shig`armalardi 1932 jili Qara o`zek rayoninin` Na`wpir degen jerinde turiwshi Ismamit degen Ziyaw ulinin` qissa kitaplarinan ko`shirip alg`anlig`in aytadi. Ol kisi ha`r qiyli qissa kitaplar menen birge qaraqalpaq shayirlarinin` qosiqlarin qag`azg`a tu`sirip ko`pshilikke oqip berip ju`rgen «/54- bet/ A.Karimovtin` miyneti. S.Kamalovtin` miynetlerinde XVIII a`sirdin` basinda qaraqalpaqlardin` o`zlerin Shing`isxannin a`wladi dep esaplaytug`in qazaq sultanlari basqarip turg`an. Qazaq sultanlarinan Ta`wke xan/1680-1718-jillar/ qaraqalpaqlarg`a ULLI TAW degen jerdi jaylawg`a ruhsat etken. Bul jer Sirdar`yanin` orta ta`repinde bolsa kerek. Usi jerden Tashkentke, Qitayg`a, Qazang`a Moskvag`a jol o`tetug`in bolg`an. Qaraqalpaqlar usi u`lken karwan joldan baji pul alatug`in bolg`an. «Bular 1723-jili jung`ar qalmaqlarinan qazaqlarg`a jasag`an topilisi uaqitinda u`ziliske tu`sedi. Bunnan son`g`i da`wirde qazaq xani Abulxayir xan 1743-jili Sirdar`ya boyinda otirg`an qaraqalpaqlarg`a shabiwil jasaydi ha`m olardin` mal-mu`lkin - 82 - talan-taraj etip o`zlerin quwg`ing`a ushratadi.Usi shabiwil na`tiyjesinde qaraqalpaqlardin` geyparalari «joqarg`i» qaraqalpaqlarg`a, ko`pshiligi» «to`mengi» qaraqalpaqlarg`a aynalip Jan`a dar`ya boyina, ayrimlari Xorezmge qaray ko`shedi. «Ulli taw poemasindag`i qazaq sultanlarinin` ha`m feodallarinin qaraqalpaq xalqin shabiwi, qirg`ing`a ushratiwi olardi postiriw ha`m qaraqalpaqlardin` Jan`a dar`ya, Quwan dar`ya boylarina kelip jaylasiwi- ABILXAYIR xannin` 1743-jilg`i shabiliwina sa`ykes keledi. Usi uaqiyanin` sa`wlesi bolip ko`rinedi. /A. Karimov -91- bet/. «Ulli taw» da`stani 348 qatar qosiqtan ibarat bolip ol jirawlardin` atqariwina qolaylastirip terme-tolg`aw tu`rinde shig`arilg`an. Da`standa basipaliwshiliq urislardin` baslaniwi, eldin` ishindegi biylerdin` adamlarg`a bergen azaplari, axiretleri, xaliqtin` dushpang`a qarsi turiwi, qirg`in urislar, jen`iliske ushiraw, t.b. ma`seleleri, uliwmaxaliqtin` bir da`wir tariyxi sa`wlelengen. Bul shig`arma o`zinin` mazmuni boyinsha feodalliq tartislardin`, uriwliq qarim-qatnaslardi shegine jetken ko`rinislerin, jer iyeleri-feodallar menen qarapayim adamlardin` arasindag`i keskinlesken gu`reslerin shiyelenisken uaqiyalarin ayqin su`wretlew menen o`zgeshelenedi. Usilay ha`r ta`repleme bo`lsheklenip azap shekken xaliqtin` awir ta`g`dirin su`wretlew shig`armanin` tiykarg`i syujetlik mazmunin` quraydi. Pospay olar ne qilsin, Kim ko`ringen asilip, Pu`tin bolmay jag`asi, Xan, sultanlar ku`n bermey, Elimdi qoyday jalmadi. Qutila almay nasaqtan, Jabilip jala naxaqtan, Zorliq ko`rip sultannan, Bulinbey elim qalmadi. Posiwg`a belin bayladi.... Bul da`standa sirqi basip aliwshilarg`a qarsi tayda tayaq qalmay gu`reske shiqqan qaraqalpaq xalqinin` tragediyali ta`g`diri ayqin su`wretlengen. Ulli taw alip barilg`an qasarisqan shayqas, qirg`in urislardin` ko`rinisleri ka`ha`rmanin` ishki keshirmeleri, tolg`anislari arqali sheber bayanlanadi. Bular adamda shin` patriotliq sezim, joqari gumanistlik oy-pikirleri qa`liplestiredi. Ariz aytqan xaliqti, Eriksiz darg`a asadi. Qaraqalpaq biyleri, Qara qanlar qusadi. Jeti jaqtan kamalap, Sonar kibi awladi. Adamzattin` zarinan Mezgilsiz qarlar boradi. Ne bir batir goshaqti, Jon`ishqaday bawladi. Qatin menen jas janlar, Ata menen analar, Bawirinan ayrilg`an. Pishaq alip qolina, Qaytpay qarsilasadi. Qarsilasip u`sh ku`n udayi, Zulimg`a shaq kele almadi. Qaraqalpaq biylerin, - 83 - Qarqiratip shaladi. Jeti jasar ballarin, Jang`an otqa saladi... Qaraqalpaq elinde, Aqir zaman boladi.... «Ulli taw» poemasinda xaliq basina tu`sken awir mu`siybetler usilay su`wretlengen. Elge dushpanliq etken toparlarinan Asan mirza, Arislanbek, Shorban ka`l usag`an zalimlardin` ha`reketleri, qatti qaralanadi. Olardin` nag`iz jawizliq is-ha`reketleri aship beriledi. Asan mirza bas bolip, Qaraqalpaqti jawladi. Shibin yanli g`awladi, Kamap alip jan-jaqtan, To`beden jasil tasladi... Shorban ka`l degen zalimi, Eki iynin jalmadi. Keshe ku`ndiz at shawip, Qaraqalpaqqa tuwdirdi, Ja`njel menen gawg`ani. Qastin tigip Shorban ka`l, Qatti qirin qaradi, Jeti ku`n tiin`day at salip, Qaraqalpaq a`wladin, Tuxim qurt etip sapladi.... Ka`ha`rlenip Arislanbek, Jawg`an bulttay kursandi... - 84 - Bul poemada Jiyen jiraw xaliqtin` ko`rgenindey etip turmisliq tiykarda bayanlaydi. Da`stan qaraqalpaq xalqinin` da`stu`rleri, ma`deniyati, a`sirlerden kiyatirg`an oylari, pikirleri, en` jaqsi ideallari, hikmetli so`zleri ha`m qa`liplesip kiyatirg`an a`debiy tilinen og`ada a`hmiyetli mag`liwmatlar beriwi menen bahali. Jiyen jiraw shig`armalarin so`zlerden ko`rkem poetikaliq usillarda sheber paydala-niw menen ju`zege shig`arg`an. Shayir qaraqalpaq tilinin` so`ylew mu`mkinshiliklerinen, milliy ug`imlardi beriw ibaralarinan og`ada ken` paydalang`an. Jiyen jiraw shig`arma-lari fol`klor menen jazba a`debiyattin` tig`iz baylanisli rawajlaniw da`liylep ko`rsetiwshi ko`pir sipatinda ayriqshalanadi. Uaqiya ha`m ha`diyselerdi su`wretlewde, xaliq sanasina unamli etip, aniq jetkerip beriwde xaliq so`zlerinen astarli, timsalliq formalarda, ko`rkem obrazliq ma`nilerine tiykarlang`an halda su`wretlep jetkeriwge teren` itibar bergen. Jiyen shig`armalarinda ko`rkemlew qurallarinin` derlik barlig`i sheber paydalanilg`an. Bulardan ten`ew, metofora, sinexdoxa, litota, giperbola, retorikaloiq soraw, antiteza ha`m basqa da ko`rkemlew qurallari qollanilg`an. «Posqan el» poemasinda shayir a`sirlerden-a`sirlerge, qiyan-keski uaqiyalarg`a, jurtti bu`ldirgen jawgershi-liklerden qirg`in urislarg`a tap bolip, bu`linip, posip ko`ship, toz-toz bolip, tragediyadan tragediyalarg`a, awir azaplarg`a tap bola bergen qaraqalpaq xalqinin` ta`g`diyrine teren` qayg`iriw menen bilay ortag`a sawallar taslaydi, ritorikaliq sawallardin` juwabin izleniwge talpindiradi. Shiraqlarim sizlerdin`, Baxtin`izg`a ne boldi ?! - Bul so`z ibaralarinda teren` ku`sheytiwshi ma`ni bar. Bunda a`sirlerden beri kiyatirg`an xaliqtin` tawsilmas mu`nlari, maqset-tilekleri, min` jilliq tariyxi, a`rmanlari bar. Bul eki qatar qosiqti belgili jaziwshi To`lepbergen Qayipbergenov o`zinin` u`sh a`sirlik xaliq tariyxin so`z etetug`in «Qaraqalpaq da`stani» roman-epopeyasina epigraf etip aladi. Demek Jiyen jiraw eki awiz so`z benen sonsha a`sirlik xaliq tariyxin, olardin` qiyan-keski o`mir ta`g`dirlerin su`wretlep beriwge erisken, Ja`ne de Jiyen jiraw usi tariyxiy poemasinda xaliqtin` basina tu`sip atirg`an awir musiybetlerdi aniq ko`rsetiw ushin bilay jirlaydi: Inranbayin nege men ?! Minaw xaliq shubirg`an, Bararina jeri joq , Batarina ko`li joq. Ataqli etip bararg`a, Ma`kanli jayi, jeri joq. Soni ko`rip men sorli, Quwrag`an quw qobizdin`, Qulaqlarin` burayman, Keulim da`rtke tolg`an son`, Qayg`irdi jirlayman. Bul qatarlarda shayir dag`darisqa ushrag`an xaliqtin` jag`daylarin olarg`a tu`sinikli bolg`an so`z dizbekleri menen «bararina jeri joq, batarina ko`li joq» dep sheber tu`sindirgen. Al «quwrag`an quw» qobizdin` degende «quwrag`an quw» - epiteti qobizdin` mudami qayg`ili, jag`imsiz, tragediyag`a tolg`an namalrdi shalatug`inlig`in ko`z aldimizg`a elesletedi. Sebebi «quwrag`an « degen so`zdin` ma`nisi quu`rap qalg`an hesh bir kewilge unamli na`rse joq, oyrani - 85 - shiqqan degen tu`siniklerdi anlatsa, «quw» so`zi onnan da bes beter bolg`an jag`daylardi, quwrap qaliwdi, quwariwdi barliq jag`inan qiyinshiliqlarg`a tap boliwdi anlatadi. Xanimizdin` basina tu`sken tariyxiy jag`daylar Jiyen jiraw ta`repinen usilay tu`sindiriledi. Shayir shig`armalarina bunday su`wretlewler ko`p qollaniladi. Jiyen shig`armasinda ten`ewler turmisliq ha`diyselerdi aniq tu`sindiriw ushin qollaniladi: Ashliqtan qatiq qaqpashtay, Da`rmani ketip birazi, Aq terektey suladi. /»Posqan el»/ Shim-shirqaday ullarim, Qizil gu`ldey soldin`iz. Bundag`i ten`ewler xaliqtin` jasaw jag`daylari, turmis ta`jriybeleri, o`mir su`riw ha`diyseleri menen tig`iz baylanisadi. Turmistin` ashshi haqiyqatliqlarin. adamlardin` kewlinin` qapa bolg`andag`i ko`rinislerin shayir giperbolaliq su`wretlewlerden sheber paydalanaw menen su`wretlep beredi. Ko`zimnin` jasi ko`l bolip, Etek, jen`im sel bolip, O`kpem awzima tig`ildi. /»Xosh bolin` doslar»qosig`i/ «Posqan el» da`staninda: Ko`zimiznin` jaslari tas burshaqtay to`gilip, Ushqan qus bizge ilesti, Sol ju`riste bizlerge. Bul qatarlardi ha`diyselerdi ha`dden tis ulg`aytip ko`rsetiw iske asqan. Jiyen shig`armalarinda metoforaliq su`wretlewler og`ada sheber qollaniladi. «Ko`gende keulim xosh» qosig`inda: Ashilg`an bag`da anarim, Aldimda baslar sardarim. «Posqan el» shig`armasinda: Qosig`i quwatim, Eki birdey qanatim, - usinday qatarlarda shayir elinin` tog`ayin shinarg`a, minarg`a, al elin bolsa anarg`a, sardarg`a barabar qoyip metoforaliq bag`darda awispali ma`nide qollanadi. Al qosig`indag`i eki birdey inisin quwatim. qanatim dep birdey salistira otirap sheber su`wretleydi. Shayir shig`armalarinada pu`tinnin` ornina bo`lshegin, yaki bo`lsheginin` ornina pu`tinin` ko`rsetip, sonday-aq birlikti ko`rsetiw arqali ko`plik ma`nini bildirip su`wretlewlerden de sheber - 86 - paydalang`an. Ko`rkemlew qurallarininin` bunday tu`rin a`debiyat taniw iliminde «sinexdoxa» dep ataydi. Misali: «Ilaq baqtim salag`a». «Posqan el» shig`armasinda: «“arg`a jegen o`likke, Jilg`a saylar top boldi.» Aq deneli ariwdin`, Burimlari esildi. Sag`iyranin` qanlari, Suw ornina to`gildi. Sanap ko`rsem baliqti, Toqsan besi tu`sipti . Bul qatarlarindag`i «ilaq»,»o`likke», «ariwdin`», «sag`iyranin`», «ko`zimdi», «baliqti» so`zlerinin` ha`mmesi birlik tu`rinde qollanilg`an menen ko`plik bildirip tur. Shig`armada bulardan basqa ko`rkemlew qurallarinin` ko`p tu`rlerin paydalang`an. Jiyen jiraw xaliq so`zlerin, ko`rkem so`z birikpelerin, naqil - maqallardi, ushirma so`zlerdi ju`da` bilgen. olardi teren` o`zlestirip shig`armalarinda qollang`an. Misali «Posqan el» shig`armasinda: Qoli jetken shoshtiyip, U`lgisiz ton pishildi. Qarawitip qan jutip, Ko`zdin` jasin ishkenin. Doslarim bir pul olarg`a, Ottay so`nip o`shkenin`. Bellerimiz bu`gilip, Qabirg`amiz so`gilip. O`zi suliw qiz edi, Ko`rgenin miyri qang`anday. Qaslari qara qiyilg`an Awizg`a u`rip salg`anday. Mende og`ada jilayman, Say su`yegin sirqirap. Ashliq qursin arsiz jaw, Qizil ju`zdi soldirdi. Oni esitip menin`de To`be shashim juwlaydi. Bulardan basqa : Tabanima tiydi shoq, Sepkil saldin` betime. Otqa salip o`zimdi, Qiynadim bunsha janimdi. Za`ha`rli shayan sen boldin`, Bu`lbu`l ushti gu`limnen. Jaz ku`nlerim qar eken, Tu`tin saqlap ishimde . Mezgilsiz qar boradi... - degende usag`an tolip atirg`an ko`rkem obrazli qatarlardi ko`riwimizge boladi. Jiyen jirawdin` shig`armalari xaliqtin` jay so`ylew tilinde jazilg`an. Jiraw xaliqtin` awizeki tilinen sheber paydalana bilgen. Ayriqsha jiraw tolg`awlarinin` leksikaliq sostavinda ko`rkemlew qurallarinan da epitet, ten`ew, metafora, giperbola h.t.b. duris qollang`an. Shayir bulardi qollang`anda ha`diyse yaki waqiyag`a aniqlama beriwden baslatadi. Al, oqiwshi oylanip - 87 - tu`sinetug`in ma`nini tan`laydi, toplaydi. Misali: quwrag`an quw qobiz, jawdir qara ko`z, ku`n shiqpadi uyadan h.t.b. epitetler. Juwmaqlap aytqanda Jiyen jiraw xaliqtin` bay so`ylew tilinen o`z do`retpelerinde ha`r ta`repleme paydalang`an ha`m qaraqalpaq a`debiy tilin qa`liplestiriw ushin bar ku`shin jumsag`an talant iyesi. Yüklə 0,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|