O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti Qaraqalpaq tili ha`m a`debiyati fakul`teti

 
10.3. Da`stannin` tiykarg`i ideyaliq bag`dari 
«Muhabbatnama» shin ma`nisinde ashiqliq da`stan. Bunda avtor haqiyqiy ashiqliq obrazg`a 
kiredi. Ol waqiyani sirttan baqlawshi emes, ba`lki ishine kirip baradi. Sonin` ushin da ha`r bir ba`yit 
oqig`an adamda u`lken ta`sir qaldiradi.
Da`stan Altin Orda hu`kimdarlarinin` biri Muxammed Xojabekke arnaladi. Shig`armanin` 
bas beti de tap usi waqiyalardan baslang`an. 
Misali:
Tu`ndi jaqti etiw pa`lektin` isi, 
Muxammed Xojabek da`wlettin` qusi, 
Biyikke jipekten shatir qurildi, 
Qadaq ko`terilip, ma`jlis qurildi. 
Saz a`sbapqa a`sten salip na`zerin, 
Qosiqshi aytpaqshi boldi g`a`zzelin. 
Sonda orninan turip Muxammed Xojabek, 
Aytti: shayir poeman`di basla-dep, 
Tilegim sol, tez jaz, biraq qisinba, 
Tayar bolg`ay usi jildin` qisinda. 
Dedim: qosiq jaziw shayir ushin taxt, 
Sizdey shaxqa arnaw men ushin baxit. 

---

- 50 - 
Bunnan ko`rinip turipti, Muxammed Xojabek og`an bul a`jayip da`standi jazip shig`iwdi 
buyirg`an. Da`stannin` temasi ha`m syujeti haqqindag`i go`zzal oylar shayirdin` o`zinde payda 
boldi ma yaki Muxammed Xojabek aytip bergen be, qullasi belgisiz. Biraq ne degen menen 
Muhabbat haqqinda u`lken ta`sirleniwshilik bar. Bul oylardin` rawajlaniwina Muxammed 
Xojabektin` ta`siri boliwida mu`mkin. Xorezmiy bul kisini ju`da` a`depli, xaliqqa qayir saqawati 
ko`p bolg`an danalar danasi sipatinda su`wretleydi.
Misali: 
Zehi arslan yra`k Qon`irat urig`i, 
Kichik yashdin ulug`larnin` ulig`i, 
Sa`adat ma`da`ni iqbol ganji 
Muxammed Xojabek ala`m kuvanji. 
Awdarmashi: 
Qon`irattin` a`y aybatli arislani, 
Men hesh ta`n almadim sizden basqani. 
Senin` quwanishin` kewlimnin` tawi. 
Muxammed Xojabek - o`mir arqawi. 
Kitapta bunnan keyingi so`zlerdin` ha`mmesi de muxabbat haqqinda baradi. Shayir 
muxabbat haqqinda sonday bir so`zlerdi tawip aytadi. Bulardi oqip otirip Xorezmiydi Muhabbattin` 
qa`dir qimbatina jetken bir adam sipatinda da taniw mu`mkin.
Misali: 
Du`n`ya ay ku`nge eter qanaat. 
Adamzat mu`lkinin` taji muxabbat. 
Elesleter misli aspanda quwdi, 
Tolg`an ayday eter bir tamshi suwdi. 
Go`zzaldin` ju`zine bir min` jaratti, 
Boyin shashi menen ten` jaratti. 
Xorezmiy bir talantli su`wretshi siyaqli go`zzal qizdin` kelbetin su`wretley baslaydi. Bul 
su`wretlew o`zine ta`n bolg`an-boyaw belgiler arqali berilip bizin` ko`z aldimizda XIV a`sirdin` en` 
go`zzal qizlarinin` biri payda boladi. Endi ha`r qanday adam bul go`zzaldin` aldinda tutqin bolip 
qaldi. Bul a`piwayi tu`rdegi su`wretlew emes ba`lki shayirdin` muhabbat haqqindag`i ju`rek 

---

- 51 - 
da`rtleri menen ulasadi. «Muhabbatnama» haqiyqiy ishqi da`stani bolip, ondag`i ashiq o`z yarina 
opadar qizdin` go`zzalliq siyqirlarinan ruwxlanadi, og`an ma`n`gi ashiq bolip ishqinda janadi.
Muhabbat sonin`day bar kamal, oni ha`r qanday ku`sh buzip o`te almaydi ol taw siyaqli 
biyik, ten`iz siyaqli qa`ha`rli. Buni qudiretli patshada, esapsiz a`sker de bag`indira almaydi. Oni 
bag`indiratug`in ku`sh tek g`ana ju`rek. 
Xorezmiy haqiyqiy mahabbat ha`m go`zzalliqqa toli o`mir o`zi jasap turg`an da`wir-dep 
tu`sindirmekshi boladi. Sebebi ol ashiq bolip qalg`an qiz «o du`n`ya» perishtelerinen de 
go`zzalliraq. Bul haqqinda ol «Muhabbatnama» da jazadi: 
Shashinin` bir talina min` hur jetpes, 
Ju`zin`nin` bir qalina min` nur jetpes. 
Alla jazmish etmish go`zzaldin` biri, 
Mag`an kerek emes, hesh o`zge peri. 
Sen joq jerde jigitlerdin` jani joq, 
Sen joq jerde bul du`n`yanin` sa`ni joq. 
«Muhabbatnama» negizinen jigit tilinde jazilg`an bolip, onin` tiykarinda jigittin` qizg`a 
jazg`an II xati berilgen. Biraqta qizdin` jigitke jazg`an juwap xati berilmeydi. Sonin` ushinda bul 
da`stan hayal-qizlar go`zzallig`inin` sirlarin aship ko`rsetiwge qaratilg`an. 
Da`stannin` syujeti Shig`is liro-epikaliq motivlerine ta`n bolip ayta qalarliqtay mazmunli 
waqiyalar da joq. Ko`birek lirikaliq qaharmannin` muhabbat haqqindag`i pikirleri bayan etiledi. Bul 
bayanlama kem-kemnen jigittin` qizg`a jazg`an xatina aylana baslaydi. Al jigit bolsa shin iqlas 
penen qizdin` portretin sizip ko`rsete baslaydi. Irasin aytqanda, bul bir so`z benen sizilg`an su`wret, 
haqiyqiy adamzat go`zzallig`inin` belgisi bolip seziledi. Ma`selen, ol qiz portireti haqqinda ayta 
kelip: 
Oymaq awzin ashsa sheshek shashilar, 
Buni sezip, gu`l baqshalar ashilar. 
Senin` jilwan` o`likke jan endirer, 
Senin` ku`lkin` ha`tte aydi so`ndirer. 
Sen so`ylegen waqitta tillerin` sheker, 
Quw ag`ash ko`gerer so`ylesen` eger,... 
Bul pikirde ayqin ko`rinip turg`aninday-aq, hayal-qizlardin` unamliliq kelbetin jaqsi sezgen. 
Biraq ol usinshama go`zzalliqtin` ba`ri o`zine bag`inishli dep esaplaydi. Muhabbat - bul erkin 

---

- 52 - 
sezim. Sonin` ushinda usinshama suliwliqqa iye bolg`an bul go`zzal kimge kimge nesip etiwinin` 
o`zi de belgisiz. Jigitlerdin` ju`regin jandirip turg`an bir ku`yik. Xorezmiy ma`selenin` bul jag`inda 
jasirmaydi ha`m :
Meni o`ltirdi sag`an bolg`an muhabbat. 
Du`n`yani ta`rk ettim, mende joq taxat. 
Misli bir sho`ldegi suliw kiyiksen`, 
Seni oylasam ko`zlerime ku`yiksen`. 
-dep pu`tkil du`n`yag`a jar saladi.
Da`standa bul lirikaliq qaharmannin` ati da berilmeydi. Ol kim
?
Bul jag`i da belgisiz. Biraq 
sol jeri aniq. Xorezmiy oni basqa qizlar qatari ku`nde ko`rip te ju`rgen. Ol misli bir aspandag`i ay 
kibi ko`rinip shayir ju`regine u`lken qozg`aw salg`an. Biraq shayir ko`pshilik aldinda onin` atin 
aytip, chir bildiriwden de qorqadi. Sog`an qarag`anda bul qiz ha`kim yaki xan qizi boliwi da 
mu`mkin. Usinday sebepler menen bul muhabbat shayirdan bo`legirek halinda su`wretlenedi. 
Misali:
Qashin` qaman, boyin` sa`rwi, belin` qil, 
Opa qilg`an jigitlerge opa qil. 
Shayir muhabbat jolinda ha`mmenin` bir qiyli emesliginde sezedi. Biraq go`zzalliqtin` o`zi 
oni qa`dirlewshi adamina tiyisli ekenliginde umitpaydi. Yag`niy ha`r qanday adamda ga`whar tas 
qa`dirine jete bermeydi. Bul haqqinda shayir bilay deydi: 
Ga`whar qa`dirin bilmeydi nadan, 
Sol ushin ha`r qiyli boladi adam. 
Xorezmiydin` jasag`an zamani insan muhabbatin teren` qa`dirlegen emes. Shayir bul 
da`standa jas jigittin` ishki da`rtleri tiykarinda adamlardag`i muhabbat sezimlerin aship beriwge 
uring`an. Sonin` ushin da bul shig`arma orta a`sirdin` nag`iz ishqi da`stani bolip tabiladi.