O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti Qaraqalpaq tili ha`m a`debiyati fakul`teti

 
11.3. Jiraw - qaraqalpaq jirawlar mektebinin` tiykarin saliwshi 
Biraq tariyxiy derekte Soppasli Sipira jirawdin` ko`p jasag`ani qartayg`an wag`inda 
Astraxannan Tu`rkistang`a sapar shegip kelip ju`rgen de iras bolg`ani menen onin` jas mo`lsheri 
menen ha`dden ziyat ko`p xanlardi ko`re beriwi de shinliq turmistan ko`re mifologiyag`a a`dewir 
jaqin turadi. Bul jag`daylar onin` «Baban`man» degen tolg`awinda aniq berilgen: 
Men baban`man, baban`man, 
Men nelerdi ko`rmedim, 
Men qaylarda ju`rmedim, 
A`key xan menen Sha`key xan, 
Muni ko`rgen baban`man. 
Shina qizdan tuwg`an ul 
Senin` baban` Shing`is xan. 
Muni ko`rgen baban`man. 
Bularda o`tip ketken son`. 
Ma`demin xan Ten`ge jan, 
Muni ko`rgen baban`man. 
Jasar jasim jasadim, 
Bir ju`z altmish jasadim 
Shirkewli degen sha`ha`rde, 
Toqqiz xannin` sarqitin, 
Bir ma`yliste asadim. 
Bularda o`tip ketken son`, 
Xan Shing`istin` wag`inda, 
On bir patsha bar edi, 
Edildin` qubla jag`inda
Xannin` altin sarayinda, 
On bir patsha ja`m boldi, 
On bir patsha aldinda 
Qobiz alip so`z so`ylep 
Tolg`aw aytqan baban`man. 
Mine bunnan ko`rinip turipti, ol o`zi XIV a`sirde jasag`an Toqtamis xannin` zamanlsi 
boliwina qaramastan, onnan bir a`sir buriniraq jasag`an Shing`is xandi da ko`rdim - dep aytadi. 
Biraqta Soppasli Sipira jiraw xan aldinda qisilip, biy aldinda bu`gilip otiratug`in adam emes. Onin` 

---

- 55 - 
tolg`awlarinin` negizi xanlarg`a qaratilg`ani menen olardin` kemshiliginde aniq sezedi. Olardan 
qorqip bul kemshiliklerdi de jasirip otirmaydi. Sonin` ushinda so`zdin` hag`in aytadi. Ma`selen: 
A`mmir Temur ko`regen, 
Toqsan alti xan do`regen, 
Bulardi ko`rgen baban`man. 
Bularda o`tip ketken son`, 
O`zinin` jurtin bu`ldirgen, 
A`l amang`a kelmegen, 
Qozg`alan` salg`an jurtiman. 
Jesir qatin, jetim ul, 
Tin`lamay dadin` jilatqan, 
Shaytan joldan azdirg`an, 
Aximetin sorasan`, 
Sizlerdi ko`rgen baban`man. 
Ko`pshilik a`debiyatshilarda «Edige» da`stanin Soppasli Sipira jiraw jazg`an eken - degen 
pikir bar. Bulda haqiyqatliqqa jaqin keledi. Sebebi, Soppasli Sipira jirawdin` qaysi bir tolg`awin 
alip qarasan`izda sol «Edige» da`staninin` bo`lekleri bolip shig`adi. Buni da aldina tolg`aw dep te 
aytiw mu`mkin. Yaki «Edige» da`staninin` ayirim bo`lekleri dep te ataw mu`mkin. «Edige» 
shininda da xaliqtin` ko`rkem tili menen kestelengen da`stan. Sonin` ushin da buni tek awizeki xaliq 
do`retpesi dep aytiw da qiyin. O`ytkeni, bunday ko`rkemlik tek jeke do`retpelerden g`ana boliwi 
mu`mkin.
Da`stan A`mir Edige haqqinda jazilg`ani menen de onin` barliq tariyxiy jolin qamtiy 
almag`an. Bunda tek g`ana bir syujetlik liniya ol da bolsa Edigenin` Toxtamis penen Sa`temir xan 
(Temurlan`) menen bolg`an mu`na`sibetleri. Hiylekerlikleri na`tiyjesinde jekke adamnin` 
a`zzileniwi. Sonin` ushin da qaraqalpaqsha Edigenin` a`ytewir xaliqshiliq ko`z qarastan 
jazilg`anlig`i bayqaladi. Bunnan tisqari da`stan ha`dden ziyat ko`rkem so`zler menen kestelengen.