O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti Qaraqalpaq tili ha`m a`debiyati fakul`teti

Tayanish so`zler: 
1. XVI a`sirdegi jiraw-shayirlar, jiraw haqqinda ilimiy mag`liwmatlar, jirawdin` «Ku`n 
qayda» t.b. tolg`awlarinda zaman shinlig`i. 
12.1. XVI a`sir qaraqalpaq xalqinin` xaliq bolip qa`liplesiwi ha`m onin` jiraw-shayirlari 
Dospanbet jiraw do`retiwshiligi boyinsha da`slepki mag`liwmatlar 
Dospanbet jiraw XVI a`sirdin` bas geznde jasag`an belgili so`z sheberlerinin` biri. Ma`lim 
bolg`aninday XVI a`sirde Qaraqalpaqlardin` buring`i «Nog`ayli» atamasin qol berip. o`z aldina 
«Qaraqalpaq» degen atama menen tariyx arenasinda ko`ringeni belgili. Bul da`wir uriwliq, 
qa`wimlik, a`debiyat g`ana emes al o`z aldina payda bolg`an xaliqliq a`debiyat penen xaraktelenedi. 
«XVI a`sir qaraqalpaqlardin` xaliq bolip qa`liplesiwi menen birlikte, onin` a`debiyati da shin 
ma`nisinde qa`liplesti dep aytiwg`a boladi» deydi prof. K.Ma`mbetov
9
. 
Bunda qaraqalpaqlardin` nog`aylidan ayiriliw da`wirindegi shayirlari Dospanbet penen 
Shalkiyiz do`retiwshiligi basli orinlardi atqaradi. olardin` o`mir su`rgen waqti XVI a`sirdin` ortasi, 
bizin` babamiz Ormanbettin` tosattan qaytis bolip, Nog`ay ordasinin` idirap atirg`an da`wirleri edi.
Dospanbet penen Shalkiyiz mine usi waqitta jasadi. Usi da`wirdegi qiyankesti waqiyalarg`a 
o`z pikirlerin, ko`z-qaraslarin bildirip otirdi. 
 
12.2. Jiraw tolg`awlarinda nog`aylinin` ishki jiraw sawashlarinin` sa`wleleniwi
Dospanbet jiraw haqqinda da`slepki mag`liwmat 1883-jili Muxammed Ospanov ta`repinen 
Sankt-Peterburgta shig`arilg`an «Nog`ay wa` Qumiq shig`irlari»
10
miynetinde og`ada bahali 
mag`liwmatlar beredi. Onin` jasag`an zamani Muwsa biy o`liminen keyin onin` u`lken balasi Shayx 
Mamaydin` taxtqa otirg`an jillarin tuwra keledi. Misali ol bir tolg`awinda: 
Qog`asi ko`ller mol suwlar, 
Qonislar basqan o`kinbes, 
9
Ì1ìáåòîâ Ê. !ééåìãè 3àðà3àëïà3 1äåáèÿòû. Í5êèñ, ¹àðà3àëïà3ñòàí. qouy, qeu-áåò. 

---

- 58 - 
Arislanday omirawli, 
Arg`imaq mingen o`kinbes, 
Juparin qarday boratip, 
Ariwlar qushqan o`kinbes, 
To`rt to`bel at minip, 
Toy jaylag`an o`kinbes, 
Qurama shopshaq ko`p qimiz, 
Quwip ishken o`kinbes, 
Jaw quwsirsa ja`n-jaqtan, 
Ol qalqanday shanshilsa, 
Qan juwsanday sebilse, 
Aqqan suwday to`gilse… 
Eregisip ayqasip, 
Er Mamaydin` aldinda, 
Sheyit o`lgen o`kinbes. 
Bul pikirlerine qarag`anda jiraw A`mir Muwsanin` u`lken bolg`an Mamayg`a sadiq bolg`an 
adam. Dospanbettin` keyingi tolg`awlarinin` ha`mmesi derlik jawgershilik penen baylanisli. Bul 
negizinen nog`ayli qa`wimleri arasindag`i ishki sawashlar bolsa itimal. Lekin bul sawashlarda onin` 
Shayxi Mamay jag`inda yaki Oraq batir jag`inda turip urisqani belgisiz. Negizinde Azov ten`izi 
jag`ina qaray shegingen Kishi Nog`aylardin` bayrag`in ko`teretug`inin moyinlaydi. Sonin` ushin ol 
da`slep Shayx Mamay jag`inda bolsa, son` Oraq ha`m Qaziy ta`repine o`tken.