O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti Qaraqalpaq tili ha`m a`debiyati fakul`teti

13-tema: Mu`yten jiraw (XVII a`sir) (2 saat) 
JOBASI: 
1. Mu`yten jiraw XVII a`sirdin` so`z sheberi 
2. Jiraw tolg`awlarinin` nog`ayli zamani shinlig`i menen baylanisi 
3. Jiraw tolg`awlarinda didaktika ha`m filosofiya
4. Jiraw tolg`awlarinin` basqa jirawlar tolg`awlari menen syujetlik jaqinlig`i 
Tayanish so`zler: 
Jiraw do`retiwshiligi haqqinda mag`liwmatlar, tolg`awlarinin` Edil, Jayiq waqiyalari menen 
baylanisi, jiraw shig`armalarinin` tematikasi, mazmuni 
13.1Mu`yten jiraw XVII a`sirdin` so`z sheberi.. 
Biz da`slep Mu`yten jiraw haqqindag`i tu`sinikke iye emes edik. Belgili qazaq a`debiyati 
tariyxinin` izertlewshisi, professor Xang`aliy Su`yintaliev o`zinin` «XVII-XVIII a`sirdegi qazaq 
a`debiyati» degen kitabinda Tu`rkstan a`tirapinda ju`rgizilgen ilimiy ekspeditsiya da`wirinde 
Mu`yten jiraw haqqinda ayirim mag`liwmatlarg`a iye bolmag`anlig`in, biraq bul jirawdin` 
do`retpesi ko`birek nog`ayli zamani, Edil-Jayiq waqiyalari menen de baylanisip ketetug`inlig`in 
aytqan edik. Son`inan bul jiraw-shayirdin` qaraqalpaq ekenligi mylim bolip, qazaq a`debiyati 
tariyxinan alinip taslandi. Qaraqalpaq a`debiyati tariyxinda ko`p waqitlardan berli so`z bolip 
kiyatirg`an jirawlardin` biri.
13.2 Jiraw tolg`awlarinin` nog`ayli zamani shinlig`i menen baylanisi 
Qaychi jili tuwilip, qashan qaytis bolg`anlig`i ma`lim emes. Biraqta jirawdin`: 
Ha` Imam xan, Imam xan, 
Barma sende iyman xan, 
Adamzat degen jariqliq, 
Bul du`n`yag`a miyman xan 
Jurttin` ba`rin bawizlap, 
Jalg`iz o`zin` du`n`yada 
Jasamag`in` guman xan,- 
dep aytiwina qarag`anda XVII a`sirdegi Buxar xani Imamquli (1611-1642) da`wirlerde jasag`an 
boliwi itimal. Sebebi, onin` ayirim tolg`awlarinda Edil Jayiqti sag`iniw u`lgileri de seziledi. Eger ol 
el Edil boyinan Tu`rkstang`a qaray ko`shken wag`inda jigirma jaslar shamasindag`i jigit bolsa, 
Imamquli xan da`wirinde elli alpislarg`a shig`ip qalg`an, jasi u`lken kisi boladi. Sonin` ushinda 
Mu`yten jirawdi Edil, Jayiq ha`m Tu`rkstan da`wirin basinan keshirgen ko`pti ko`rgen qariya 

---

- 61 - 
sipatinda ta`n aliwg`a boladi. Ol shama menen 1570-jillari tuwilip, 1650-jillari qaytis bolg`an. 
Jasag`an jeri Sig`naq qalasinin` a`tirapi. 
Mu`yten jiraw ayirim tolg`awlarinda o`zinin` Edil ha`m Jayiq da`r`yalarinin` boyinan kelgenligin 
de aniq aytadi.
Ata jurti Tu`rkstan, 
Dushpan qisti tum-tustan, 
Endi qayda bararman, 
Ushqan Edil-Jayiqtan, 
Qanati sing`an bir quspan,-
dep aytadi da, o`zinin` a`llekimlerden xorliq ko`rgenliginde tolg`aw arqali bayan etedi. Misali: 
Men Mu`ytenmen, Mu`ytenmen, 
Baspalasan` qa`ytemen, 
Edilden ju`zip o`temen, 
Elime barip jetemen, 
Jayiqtan ju`zip o`temen, 
Jaylawima jetemen, 
Er Edige tusinda, 
Babam qaysar er edi.
Nuradiyin tusinda, 
Batir nog`ay der edi. 
Jaratqan qa`dir qudayim, 
Bizin` baxit tayg`an ba 
En` izinde oylanip , 
Qul boldiq-aw naymang`a
Mu`yten jiraw tolg`awlari ko`binese didaktikaliq temag`a bag`ishlang`ani menen onla teren` 
filosofiyaliq oy, o`z zamanina bolg`an ko`z qaras og`ada ayqin tu`rde su`wretlenedi. Misali: 
O`tkinshi minaw du`n`yada, 
Mali ko`p adam biy bolar, 
Qarsiliq qilg`an qara xaliq, 
Qamshi menen iy bolar, 
Nashar basqa is tu`sse, 
Seksewil tu`bi u`y bolar, 

---

- 62 - 
Sawash bolsa arada, 
Neshe qatin tul bolar. 
Erinshek bolsa ulin`iz,
Jaw aldinda qul bolar. 
Ba`ri birdey bolmaydi, 
Ko`p ishinde tur bular, 
Birikken jerde shu`y bolar, 
Tigis bar jerde ju`y bolar, 
Qapilip qalg`ir bul jurtqa 
Endi kimler biy bolar
?
... 
Al ekinshi bir tolg`awda Mu`yten jiraw pu`tkilley Tu`rkstan jerinin` kartinasin anin` sizip 
ko`rsetedi. Onda bulaqlar atlig`ip qaynap atirg`an Miyan ko`l, jelkildep irg`alip turg`an egislikler, 
egislikler arasinda sho`girmesi selkildep shadi-qorram bolip ju`rgen xaliq ha`m olardin` Buxara 
menen ba`sekilesken a`jayip qalasi Sig`naq ko`z aldimizg`a eleslegendey boladi. Misali: 
Ata jurti Tu`rkstan, 
Bolg`an edi gu`listan, 
Miyan ko`ldi menshiklep, 
Tarip qaldiq iristan. 
Arpa egin qos aydap,
Ju`rdik ba`rha` jasayrap, 
Balig`i ju`zgen bu`lkildep, 
Biydayi o`sken jelkildep, 
Diyxanlari ma`s bolg`an 
Sho`girmesi selkildep. 
Xalqimiz edi an`qildaq, 
To`rt-besewi qosilsa, 
Keter edi g`awqildap 
Qilishi bolar belinde, 
Sebebi jaw ko`p elinde, 
Dushpan menen alissa, 
Ha`r birewi besewin, 
Qulatadi keminde, 
Buxarg`a bardur talasi,.. 
Uzaqtan ko`zdi tartadi, 

---

- 63 - 
Sig`naq degen qalasi...