O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti Qaraqalpaq tili ha`m a`debiyati fakul`teti
Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyatinin` izertleniwi ma`selesi
Yüklə 0,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2. Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyatinin` izertleniwi ma`selesi Tariyxiy hu`jjetlerde tu`rk qag`anati dep ataliwshi ulken derjava VI a`sirlerde arqasi slavyan knyazlikleri, batisi Vizantiya ma`mleketi, Shig`isi Qitay, Indiya, sonday-aq Egipet ma`mleketleri menen shegaralas jaylasqani belgili. Tu`rk qag`anlig`inda VII a`sirde Tu`rk qag`anlig`i, Tabg`ash qag`anlig`i, VIII a`sirde qarluqlar, bunnan keyin Og`uz ha`m Qipshaqlar hu`kimdarliq etkenligi ma`lim. X-XII a`sirlerde bolsa qarluqlar ha`m yag`malar Qaraxaniyler ma`mleketin du`zdi. Son`inan Shin`g`is xan atlanislarinin` na`tiyjesinde orta Aziyadag`i tu`rkiy tilles xaliqlar arasinda bo`linip ketiwshilik payda bolg`an. Birqansha ilimpazlar so`z etip otirg`an da`wirlerdegi jazba a`debiyatti qa`liples-tiriwde qaraqalpaqlardin` da ayriqsha orni bar ekenin atap o`tedi. Ma`selen, ilimpaz A`mir Nadjip «Tu`rk tilles xaliqlardin` a`yyemgi jazba a`debiyatin qa`liplestiriwde birinshi tatar, bashqurt, o`zbek, qazaq, qaraqalpaq, tu`rkmen, a`zerbayjan, xaliqlarinin` ata-babalari a`dewir da`rejede u`les qosqan» dep duris baha beredi. Demek ilimpaz A`mir Nadjiptin` pikirine qarag`anda qaraqalpaqlar tu`rkiy xaliqlardin` a`yyemgi jazba a`debiyatinin` qa`liplesiwine de u`les qosqan eken. Olay bolatug`in bolsa bu`gingi ku`ni biz Orxon-Enisey jaziwlarin qaraqalpaq xalqinin` eski a`debiy miyraslari sipatinda u`yreniwge toliq huqiqimiz bar degen juwmaq shig`adi. Qaraqalpaq xalqinin` VII-VIII a`sirlerdegi miyraslarin so`z etkenimizde, a`lbette Qorqit ata tuwrali aytip o`tiwimizge tuwra keledi. Dun`ya a`debiyatlarinin` ko`pshiligine belgili bolg`an, «Kitab 4 Ê.Ì1ìáåòîâ. !ééåìãè 3àðà3àëïà3 1äåáèÿòû. {#àðà3àëïà3ñòàí}., Í5êèñ, qouy, ro-áåò. - 7 - i dedam Qorqut» (Qorqit ata kitabi) bir neshshe ret SSSR IA Shig`istaniw inistituti ta`repinen basilip shiqti. Qorqit ata tuwrali an`izlar qaraqalpaq, qazaq, o`zbek ha`m tu`rkmen xaliqlari arasinda ken`nen taralg`an. Ilimpaz V.Bartol`dtin` «Tu`rk eposi ha`m Kavkaz» degen miynetinde Qorqit ata kitabi tek Orta Aziyada jasawshi xaliqlarg`a g`ana emes, al Kavkaz xaliqlari arasinda da a`dewir belgili ekenligi aytilg`an. Qorqit ata o`z da`wirinin` talantli so`z zergeri, yag`niy shayiri bolg`anliqtan, onnan neshe-neshe a`sirler keyin jasag`an tu`rkiy xaliqlardin` ulli shayiri A`liysher Nawayi ha`m A`bdiraxman Jamiyler hu`rmet penen o`z do`retpelerinde eske alg`anlig`i belgili. XVI a`sirdegi Xorezm hu`kimdarlarinin` biri, tariyxshi Abulg`azi Bahadirxannin` «Shajarayi taraxima», «Shasharayi tu`rk» miynetlerinde Qorqit ata tuwrali pikirlerdi ushrastiramiz. Qaraqalpaq jirawlari bolsa Qorqit atani o`zlerine ruwxiy pir, ustaz tutqan. Qaraqalpaqlardin` ertedegi ata-babalari Watan tutqan Sirda`r`yanin` quyar ayag`inda Qorqit ata mazari bar. Qaraqalpaq jirawlari o`z da`stanlarin, tolg`aw ha`m termelerin jirlawdan aldin Ha`zireti Buriq - Qorqit ata, dep onin` ruwxina siyinip aladi eken. Qaraqalpaqlardin` arasinda Qorqit atanin` qobizi tuwrali da ha`r qiyli an`iz-a`n`gimeler ko`p. Professor Q.Ayimbetov jiynag`an materiallardin` arasinda «Qorqit ata qobizi aspannan tu`siptimish» degen mag`liwmatlar da bar. Belgili oris ilimpazi akademik V.M. Jirmunskiy «Oguzskiy geroicheskiy epos i Kniga Korkuta» dep atag`an kitabinda «Qorqit haqqinda og`ada xarakterli an`izlardi jazip alg`anlig`i ushin qaraqalpaq fol`kloristi Q.Ayimbetovqa alg`is aytaman», dep o`zinin` minnetdarshilig`in bildiredi. Filologiya ilimlerinin` doktori, professor.K.Ma`mbetov Qorqit ata do`retiwshiligin qaraqalpaqlar menen baylanistiriwshi tiykarg`i faktorlardi, birinshiden, Qorqit ata qaraqalpaqlarg`a tili ju`da` jaqin og`uz-qipshaqlardan shiqqanlig`in, ekinshiden, qaraqalpaq xalqinin` awizeki a`debiyatinda Qorqit ata tuwrali ju`da` ko`p legendalar saqlanip qalg`anlig`inan a` izleydi. Qorqit ata do`retpelerin qaraqalpaq a`debiyatinin` ertedegi sag`alarinin` biri dep biyma`lel pikir ju`ritiwimiz mu`mkin. Qaraqalpaq a`debiyatinin` tariyxiy tamirlarinin` ja`ne bir tarmaqlari IX a`cirde jazilg`an «Og`uznama» g`a barip ushlasadi. Bul shig`arma, negizinen, og`uz qa`wimlerinin` tariyxina su`yengen, yag`niy Og`uz batirdin` tuwiliwi, onin` Sirda`r`ya jag`alarinan Edil da`r`yasi jag`alarina shekemgi sawash ju`rgiziwlerin so`z etedi. Eski qaraqalpaq a`debiyati tariyxi boyinsha arnawli jumislar islegen K.Ma`mbetov o`z pikirlerinde «Og`uznama» nin` tili ma`selesine keletug`in bolsaq, shig`arma IX a`cirde jaziliwina qaramastan qaraqalpaq tiline bir qansha jaqin g` dep jazadi. Ha`mmemizge ma`lim, VIII a`cirde arablar Orta Aziyani basip aladi, ha`m qilishtin`, ha`m diniy ideologiyanin` qatan` ku`sh saliwlari na`tiyjesinde tu`rkiy tilles xaliqlardin`, sonin` ishinde qaraqalpaqlardin` da ma`deniy, a`debiy miyraslari qurtip jiberildi. Sebebi, arablar sol da`wirde basqa isenimdegi xaliqlardi dinsizler, qudaysizlar dep esaplaytug`in edi. Ha`m islam dinin olardin` sanasina - 8 - bekkem ornatiw ushin ma`deniy ha`m a`debiy miyraslarin ayawsiz tu`rde joq qildi. Ma`mleket tili arab tili boldi. Usig`an baylanisli tu`rkiy tilinde jazilg`an shig`armalar elespesiz qilip ketti. Sonliqtan sol da`wirdin` sawatli ha`m talantli adamlari o`z do`retpelerin arab tilinde jaziwg`a ma`jbu`r boldi. Tu`rkiy qa`wimlerden shiqqan asa bilimli ha`m talantli adamlardin` arab tilinde jazg`an miynetleri arab ma`deniyati tariyxinada sin`isip ketgenligi belgili. Bunin` misali retinde Muxammed ibn Muwsa al` Xorezmiy, Abunasr Farabiy, Abu Rayxan Beruniy siyaqli ulli tulg`alardin` do`retiwshiligin ko`rsetiwimiz mu`mkin. Solay bolsa da, tu`rki tildin`, a`debiyatinin` rawajlaniwi ushin gu`resken insanlar boldi. Solardin` biri - XI a`cirdegi belgili filolog Maxmud Qashqariy. X a`sirdin` bas gezlerinde qarluq qa`wimlerinin` awqami ku`sheydi ha`m Orta Aziyadag`i en` u`lken Qaraxaniyler ma`mleketi du`n`yag`a keldi. Qaraxaniylerdin` paytaxti Qashg`arda boldi. Son`inan Balasag`ung`a ko`shirilgeni ma`lim. Maxmud Qashqariy «Äåâîíó ëóg`îòèò òu`ðê» degen øûg`àðìàni jazdi, bul jumisûnda ol arab tiline alti min`nan aslam tu`rkiy so`zdi awdarg`an. Bul kitapta xaliq poeziyasina tiyisli ko`p g`ana shig`armalar kirgizilgen. «Devanu lug`atit turk» tegi ko`p g`ana naqil-maqallar, poeziyaliq qatarlar o`zlerinin` formasi ha`m mazmuni jag`inan qaraqalpaq a`debiyatinda bar bolg`an naqil-maqallarg`a, qosiq formalarina say keledi. Rossiyanin` Moskva qalasinda 1962-jili shiqqan «Narodi Sredney Azii i Kazaxstana» degen miynetler jiynag`inin` I tominda «Qaraqalpaq xalqi erte da`wirlerden baslap, eski tu`rk xaliqlari menen birge aralasip jasadi, olar menen tig`iz baylanista boldi», dep ayriqsha atap o`tedi. Bul pikirler qaraqalpaq xalqinin` a`debiyat tariyxinin` ju`da` erte da`wirlerden baslanatug`inin ja`ne bir ma`rte tastiyiqlaydi. XI a`sirde jasag`an pu`tkil tu`rkiy xaliqlardin`, sonday-aq qaraqalpaqlardin` da babasi dep sanalatug`in shayir Yusup Xas Hajib dun`yag`a o`zinin` «Qutadg`u bilig» da`stani menen belgili. Bul da`stan da tu`rkiy tilde jazilg`an bolip, da`stannin` tilinde eski qaraqalpaq jazba tiline uqsas tamanlari ko`p. XII a`sirdin` ekinshi yariminda tu`rik tilles xaliqlardin` a`debiyatinda ja`ne bir bahali shig`arma du`n`yag`a keldi. Bul shig`arma - «Hibat-ul haqoyik» («Haqiyqatlar siylig`i»). Oni jazg`an shayir Axmed Yugnakiy degen adam bolip, tuwilg`an jeri Qaraxaniylar ma`mlektinin` Yugnak qalasi ekenligi belgili. Bul qala Tu`rkistan qalasina jaqin a`tiraplarda bolg`an. Qaraqalpaq tiline en` jaqin jazba esteliklerdin` biri XIII a`cirden qalg`an biybaha estelik - «Kodekus-kumanikus». Bul jazba estelikti «Qipshaqlar-so`zligi» dep te ataydi. - 9 - Qaraqalpaq xalqi Xoja Axmed Yassawiydi o`zlerinin` babasi dep esaplaytug`ini belgili. Xoja Axmed Yassawiyden miyras bolip bizge «Diywani hikmet» do`retpesi qalg`an. Yassawiydin` tuwilg`an jili aniq emes, biraq qaza tapqan jili 1166-1167- jillar dep ko`rsetiledi. Qaraqalpaq tiline ku`ta` jaqin shig`armalardin` biri XIII a`sirdin` aqiri XIV a`sirdin` bas gezinde jasag`an shayir Xorezmiydin` «Muhabbatnama» do`retpesi. Eger, biz, qaraqalpaq a`debiyati tariyxinin` sag`alarina na`zer salar bolsaq a`lbette oni u`yreniwde joqarida so`z etililgen jazba esteliklerimizdi atlap kete almaymiz. Olar: 1. Orxon-Enisey jazba estelikleri 2. Qorqit atanin` «Kitobi dedem Korkut» i 3. «Og`uznama» 4. Maxmud Qashg`ariydin` «Devanu lug`atit tu`rk» shig`armasi 5. Yusup Xas Hajiptin` «Qutadg`u bilig» do`retpesi 6. Axmad Yugnakiydin` «Hibatul haqoyiq» shig`armasi 7. Kodekus-kumanikus 8. Xoja Axmed Yassawiydin` «Hikmetler kitabi» 9. Xorezmiydin` «Muhabbatnamasi». Bul jazba estelikler bu`gingi rawajlang`an qaraqalpaq a`debiyatinin` tiykarlarinin` biri, bu`gingi a`debiyatimizdin` eski tariyxi dep biyma`lel aytiwimiz mu`mkin. Yüklə 0,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|