O`zbekstan respublikasi

QARAQALPAQSTANDAG`I

KEMİRİWShİLERDİN` DİZİMİ

Otryad Zaytseobraznıe – Lagomorpha – Leporidae

– Zaytsı – Quyonsimonlar – Qoyan ta`rizliler

	Latınsha	Russha	O`zbekshe	Qaraqalpaqsha
1.	Lepus tolay P., 1778	Zayats-tolay	Qum qoyan	Qum qoyan
Otryad grızunı - Rodentia. Sciuridae - Belki - Olmaxonlar - Tıyınlar
2.	Spermophilopsis leptodactylus L., 1823	Suslik tonkopalıy	İngichka barmoqli yumronqoziq	Jin`ishke barmaqlı balpaq
3.	Citellus pygamaeus P., 1778	Suslik malıy	Kichik yumronqoziq	Kishi balpaq
4.	Citellus fulvus., 1823	Suslik jeltıy	Sariq yumronqoziq	Sarı balpaq
Hystricidae - Dikobrazı - Jayralar - Jayralar
5.	Hystrix lindica Kerr., 1792	İndiyskiy dikobraz	Jayra	Hind jayrası
Dipopidae - Tushkanchiki - Qushoyoqlar - Qosayaqlar
6.	Allactaga jasulus P., 1792	Tushkanchik bol`shoy	Katta qushoyoq	U`lken qosayaq
7.	Allactaga elater L., 1825	Tushkanchik malıy	Kichik qushoyoq	Kishi qosayaq
8.	Allactaga Severtzovi V., 1925	Tushkanchik Severtsova	Severtsov qushoyog`i	Severtsov qosayag`ı
9.	Allactaga bobrinskii Kolesnikov, 1937	Tushkanchik Bobrinskogo	Bobrinskiy qushoyog`i	Bobrinskiy qosayag`ı
10.	Allactaga saltator E.	Tushkanchik prıgun	Sakirong’ich qushoyoq	Sekirewik qosayaq
11.	Allactaga pumio Kerr, 1792	Zaychik zemlyachnoy ili tarbaganchik	Er tovushqoni	Tarbaganchik yaki jer qoyanı
12.	Pygerethmus platyurus Lichtenstein, 1823	Priaral`skiy tolstoxvostıy tushkanchik	Yug`on dumli qushoyoq	Juwan quyrıqlı qosayag`ı
13.	Salpingotus heptneri Vorontzov et Smirnov, 1969	Karlikovıy tushkanchik Geptnera	Geptner mitti qushoyoq	Geptner Karlik qosayag`ı
14.	Paradipus ctenodactylus V., 1929	Tushkanchik grebnepalıy	Taroq barmoqli qushoyoq	Taraq barmaqlı qosayaq
15.	Dipus sagitta P., 1773	Tushkanchik moxnonogiy	Jun oyoqli qushoyoq	Ju`n ayaqlı qosayaq
16.	Scirtopoda telum L., 1823	Emuranchik	Emuranchik	Emuranchik
17.	Jaculaus Vinogradov et Bondar, 1949	Turkmenskiy tushkanchik	Turkman qushoyoq	Tu`rkmen qosayag`ı
18.	Eremodipus lichtensteini Vinogradov, 1927	Sredneaziatskiy pustınnıy tushkanchik ili tushkanchik lixtenshteyna	Lixtenshteyn qushoyog`i	Lixtenshteyn qosayag`ı
Cricetidae - Xomyakoobraznıe - Olaxurjunlar - Alaqorjınlar
19.	Cricetulus migratorius P., 1773	Serıy xomyachok	Kulrang olaxurjun	Ku`l ren` alaqorjın
20.	Ellobius talpinus P.	Obıknovennaya slepushonka	Oddiy kur sichqoni	A`piwayı soqır tıshqan
21.	Ondatra zibethica L., 1766	Ondatra	Ondatra	Ondatra
22.	Microtus transcaspicus Satunini	Zakaspiyskaya polyovka	Kaspiy orti sichqoni	Kaspiy artı polevkası
Cerbellidae - Peschankovıe - Qumsichqonlar - Peschankalar
23.	Meriones tamariscinus (Pallas)., 1773	Grebenshikovaya peschanka	Yulg`ın peschankasi	Jıng`ıllıq peschankasi
24.	Meriones Eryhrourus G., 1823	Peschanka krasnoxvostnaya	Qızıl dumli peschanka	Qızıl quyrıqlı peschanka
25.	Meriones meridianus P., 1773	Peschanka poludennaya	Yarim kun peschankasi	Yarım ku`n peschankasi
26.	Rhombomys opimus L., 1823	Peschanka bol`shaya	Katta peschanka	U`lken peschanka
Muridae - Mıshi - Sichqonlar - Tıshqanlar
27.	Hesokia indica Cray., 1830	Plastinchatozubaya krısa	Plastinka tishli sichqon	Jalpaq tisli tıshqan
28.	Mus musculus L., 1758	Mısh` domovaya	Uy sichqoni	U`y tıshqanı

J U W M A Q
1. Qaraqalpaqstan Respublikasının` territoriyasında tarqalg`an jer u`sti omırtqalıların, sonın` ishinde kemiriwshiler otryadına kiretug`ın tu`rler boyınsha ko`p jıllar dawamında alıp barılg`an ilimiy izertlewler na`tiyjesinde toplag`an ta`jiriybeler tiykarında jazılg`an kemiriwshilerdin` birinshi anıqlag`ıshı esaplanadı.

2. «Anıqlag`ısh gilti» Qaraqalpaqstannın` tiri ta`biyatın u`yreniwge qızıqqan jas naturalistler, oqıwshılar, oqıtıwshılar ha`m talaba-jaslar, jas ekolog do`gerek ag`zaları ushın ju`da` za`ru`r metodikalıq qollanba xızmetin atqarıwı mu`mkin.

3. «Anıqlag`ısh gilti» atlı qollanbada ha`r bir kemiriwshinin` ren`li su`wreti, tarqalıwı, ko`p ekenligi, jasaw ornı (forması) payda-zıyanı haqqında qısqasha ekologiyalıq mag`lıwmat berilgen.

4. Aymag`ımızda jasawshı, u`lken-kishi ha`r bir puqara paydalı ha`m zıyanlı kemiriwshiler tu`rinin` forması menen tanısıwı, olardı biliw arqalı zıyanlılarına qarsı gu`resiw, paydalıların ko`beytiw, saqlaw, qorg`aw tu`sinigine iye boladı.

5. Ha`r bir haywanat du`n`yasın su`yiwshi puqara, meyli ol zoolog, botanik, ekolog, injener, matematik, tilshi, tariyxshı, jazıwshı, shayır, agronom ha’m t.b. ka`sip iyeleri bolıwına qaramastan, ha`zirgi ekologiyalıq apatshılıq, dag`darıs jag`dayında u`lkemizdin` ta`biyiy altın g`a`ziynesinin` biri bolg`an haywanat du`n`yası haqqında biliwi za’ru’r. Olardı keleshek a`wladqa ılayıqlı miyras etip qaldırıwda jan ashırlıq bildiriwi ha’m ko`zdin` qarashıg`ınday etip saqlawı ushın bul Qaraqalpaqstannın` kemiriwshilerinin` anıqlag`an gilti ku`ndelikli, a`meliy iste o`z ornın tabadı ha`m ka`sipleslerimizdin` stol u`sti mag`lıwmat beriwshisi xızmetin atqaradı.

6. İlimge qa`dem qoyg`an jas magistrant, aspirantlar, diplom jumısın jazıwda, jas zoolog-ekolog do`gerek ag`zalarının` jumısların alıp barıwda, sho`lkemlestiriwde, o`z betinshe jumıs islewde «kemiriwshilerdin` anıqlag`ısh gilti» ayrıqsha a`meliy a`hmiyetke iye.

PAYDALANILG`AN A`DEBİYaTLAR:

1. 
   Башенина Н.В., Груздев В.В., Дукельская И.М., Шилов И.А. Грызуны-вредители садов и огородов. – М., 1954.
   
2. 
   Бобринский Н.А., Кузнецов Б.А., Кузякин А.П. Определитель млекопитающих СССР. – М.: Издательство, «Советская наука», 1944.
   
3. 
   Бобринский Н.А., Кузнецов Б.А., Кузякин А.П. Определитель млекапитающих СССР. – М.: «Просвещение», 1965.
   
4. 
   Виноградов Б.С., Громов И.М. Определитель грызунов по фауне СССР Издательство, ЗИН АН СССР. – М-Л.: «Грызуны» 1952.
   
5. 
   Виноградов Б.С., И.М. Громов «Краткий определитель грызунов фауны СССР» М-Л. АНСССР. 1956.
   
6. 
   Виноградов Б.С., Громов И.М. Краткий определитель грызунов, 2-ое дополненное и исправленное издание. – Ленинград: «Наука Ленинградское отделение», 1984.
   
7. 
   Виноградов Б.С., Громов И.М. Грызуны фауны СССР. – М-Л.: АНСССР, 1952.
   
8. 
   Громов И.М. Млекопитающие фауны СССР. Под. редакцией И.И. Соколова Отряд. Грызуны. – М-Л. АНСССР, 1963.
   
9. 
   Колосов А.М. Грызуны-вредители сельского хозяйства. – М., 1960.
   
10. 
    Ралль Ю.М. Методика полевого изучения грызунов и борьба с ними» Изд. Ростовского книжен. – Ростово-на-Дону, 1949.
    
11. 
    Солдаткин И.С., Асенов Г.А., Руденчик Ю.В. Численность, размножение и смертность домовых мышей оазиса Низовьев Аму-Дарьи-Грызуны и борьба с ними, вып; 6, – Саратов, 1959.
    
12. 
    Солдаткин И.С. Краткий очерк экологии пластинчатозубой крысы и меры борьбы с ними в дельте Аму-Дарьи - Грызуны и борьба с ними, вып, – Саратов, 1955.
    

MAZMUNI

Kirisiw ………………………………………………………………………….	3
Qaraqalpaqstanda tarqalg`an kemiriwshilerdin` anıqlag`ısh gilti ……………...	5
Qaraqalpaqstannın` qosayaqların anıqlaw gilti ………………………………..	9
Qaraqalpaqstannın` peschanka, balpaq ha`m tıshqan ta`rizlilerinin` anıqlag`ısh gilti ……………………………………………………………………………..	14
Peschankalar ha`m qosayaqtın` tis du`zilisi boyınsha anıqlaw…………………	20
Balpaqlardın` artqı ayaq taban ha`m quyrıq du`zilisi boyınsha anıqlaw ………	21
Qosayaqlardın` artqı ayaq tirseklerinin` du`zilisi boyınsha anıqlaw …………..	22
Qosayaqlardın` quyrıg`ının` du`zilisi boyınsha anıqlaw……………………….	23
Qosayaqlardın` quyrıg`ının` du`zilisi boyınsha anıqlaw ………………………	24
Qaraqalpaqstandag`ı su`t emiziwshilerdin` dizimi …………………………….	26
Juwmaq …………………………………………………………………………	28
A`debiyatlar …………………………………….………………………….	39

Du`ziwshiler: G.A. Asenov, A.J. Turekeeva, G.O. Utenova
QARAQALPAQSTANDA TARQALG`AN

KEMİRİWShİLERDİN` ANIQLAG`ISh GİLTİ

(metodikalıq qollanba)

Metodikalıq qollanba A`jiniyaz atındag`ı No`kis ma`mleketlik pedagogikalıq institutının’ İlimiy-metodikalıq Ken`esi qararı (4-yanvar 2011-jılg`ı №6) menen baspadan shıg`arıwg`a usınılg’an.

Tex.redaktor U.Balımova

Korrektor K.Kadirniyazova

Operator N.Nısanbaev

A`jiniyaz atındag`ı NMPI redaktsiya-baspa bo`limi
A`jiniyaz atındag`ı NMPI kishi baspaxanasında basılg`an. 2011-j.

Buyırtpa №. --- Nusqası 50 dana. Formatı 60x84. Ko’lemi 2 b.t.

742005, No`kis qalası, A.Dosnazarov ko`shesi-104. Reestr № --