Paleocoğrafi metod

Paleocoğrafi metod
Paleocoğrafiya (rus. палеогеография, ing. palaeogeography) — Yer kürəsində geoloji keçmişdə mövcud olmuş fiziki-coğrafi şəraiti öyrənən elmdir.Paleocoğrafiya landşaftda əks olunan bütün fiziki-coğrafi prosesləri və hadisələri əhatə edir. Bunun üçün qədim relyef, iqlim, orqanizmlər və orqanik maddələrin yayılması bərpa olunur. Paleo-tektonika və litoloji- fasial təhlili birləşdirən paleocoğrafi xəritələşdirmə tətbiq edilir. Paleocoğrafiya bir sıra xüsusi sahələri: paleogeomorfologiya, paleoiqlimşünaslıq, paleobiocoğrafiyanı və s. əhatə edir.
Paleocoğrafiya müxtəlif kontekstlərə əsaslana elmi anlayışlar üçün vacib olan məlumat verir. Məsələn, çökmə süxurların paleocoğrafik təhlili neft və digər sərvətlərin sahəsində əsas rol oynayır, çünki stratiqrafik qeydlərdə Yer səthinin qədim geomorfoloji mühitləri daim qorunub saxlanılır.Paleocoğrafik dəlillər həmçinin kontinental hərəkət nəzəriyyəsinin inkişafına töhfə vermiş, Pangeya kimi superqitələrin və Pantalas kimi qədim okeanların şəkli və yerləşməsi haqqında məlumat verərək cari tektonik plitələr haqqında nəzəriyyələri məlumatlandırmaqda davam edir.
Paleocoğrafi metod təkcə müasir təbiəti daha yaxşı başa düşmək üçün geriyə nəzər salmaq deyil, həm də gələcəyə dair proqnozdur. İqlim zonallığı nümunəsində deyilənlərə nəzər salın. Yerin tarixində süxurların və qalıq orqanizmlərin tərkibini təhlil edərək, iki növ iqlim zonasının növbələşməsi aşkar edilmişdir: termal (termal) və buzlaq. Qütb qapaqlarının mülayim isti iqlimə malik olduğu termal tipdə zonallığın buzlaq tipinə xas olan soyuq iqlim qurşaqları yoxdur. Son milyard il ərzində maksimumu Eosen, Üst Təbaşir, Aşağı Karbonda olan isti eralar üç dəfə buzlaq dövrləri ilə əvəz edilmişdir ki, onlar da öz növbəsində buzlaq və interyerdən ibarətdir. buz dövrləri. Yer kürəsində isti iqlim hökm sürürdü və son milyard ilin V-dən az hissəsi faktiki buz dövrlərini təşkil edirdi. Paleoklimatoloqların təklif etdiyi kimi (N. M. Chumakov, 1986), biz yəqin ki, sonuncu buz dövrünün sonunda, iki buzlaq maksimumu arasında yaşayırıq.

Qarşıdan gələn yeni buzlaq maksimumunun proqnozunun nə qədər real olduğunu söyləmək çətindir, xüsusən iqlimə antropogen təsiri unutmaq lazım deyil, lakin gələcəkdə bizi nə gözləyə biləcəyimizi müəyyən etmək üçün elmi əsaslı yanaşma diqqətə layiqdir.

Son tektonik hərəkətlərin paleocoğrafi təhlilinə əsaslanan proqnoz daha dəqiqdir. Neogendə - Dördüncü dövrdə fəal şəkildə özünü göstərən geoloji strukturlar gələcəkdə onlarda müəyyən edilmiş hərəkət əlamətini qoruyub saxlamağa meyllidirlər. Dənizlərin sahillərində uzunmüddətli sənaye və liman obyektlərinin tikintisi zamanı artıq bu hal nəzərə alınır.
Paleocoğrafi xəritələr və sxemlər. Paleocoğrafi tədqiqatların son nəticəsi paleocoğrafi xəritələrin tərtib olunması hesab olunur. Əsaslandırma dərəcəsindən asılı olaraq onlar aşağıdakılara ayrılır:
- paleocoğrafi xəritələr;
- sxematik xəritələr;
- sxemlər;
- eskiz çəkilişləri (cızmaqaları).
Paleocoğrafi və sxematik xəritələr tipində - müxtəlif paleocoğrafi elementlərin ayrılmasının əsasını təşkil edən faktiki material mütləq göstərilməlidir. Paleocoğrafi xəritələr miqyasından, əhatə etdiyi ərazidən və məsələlərdən asılı olaraq qlobal, icmal, regional və dəqiq ola bilər. Yadda saxlamaq lazımdır ki, istənilən paleocoğrafi xəritədə uzun zaman müddəti üzrə ümumiləşdirilmiş coğrafi situasiya göstərilir. Zaman periodları çöküntülərin qədimliyinə görə artırılır.
Xüsusi paleocoğrafi xəritələrdə mövcudddur ki, orada müəyyən proseslər, təbiət komponenti və ya elementlərin (obyektlərin) əlaqələri əks olunur. Onlara aşağıdakılar aiddir: paleolitoloji, paleotektonik, paleogeomorfoloji, paleobotaniki və floristik, paleoklimatoloji, paleofaunistik, paleolimnoloji. Faydalı qazıntıların paleocoğrafi yaranma şəraitləri, xəritələri tərtib edilir. Paleocoğrafi xəritələrə litoloji-fasial profillər də əlavə olunur ki, onların vasitəsilə paleocoğrafi situasiyanın zaman və məkanda dəyişməsini izləmək mümkündür.
Fiziki coğrafiya fəza-zaman elmidir. Coğrafi zərfdən ən kiçik təbii kompleksə qədər olan bütün obyektlərin öz inkişaf tarixi var. Landşaftların müasir görünüşü yalnız mövcud deyil, həm də keçmiş, bəzən çox uzaq şərtlər nəticəsində formalaşır. Bu keçmişin izlərini, məsələn, relikt bitki və heyvanların varlığında izləmək olar.
Paleocoğrafiyada süxurların yaşını təyin etmək üçün spora-polen analizi aparılır. Bu analiz vasitəsi ilə təkcə süxurların yaşını deyil, həm də onların toplandığı iqlim şəraitini də müəyyən etmək mümkündür.
Paleocoğrafi metoddan istifadə edərək gələcəyi proqnozlaşdırmaq olar. Məsələn, tədqiqatlar soyuq və isti iqlim dövrlərinin növbələşdiyini aşkar etmişdir.
Paleocoğrafi xəritənin işlənilməsi mərhələləri özündə aşağıdakılar birləşdirir:

• 
  Kəsilişlərin və quyuların (maddi tərkibi) təsviri tərtib olunur.
  
• 
  Tədqiqatçını maraqlandıran zaman intervalları ayrılır.
  
• 
  Seçilmiş zaman interval üzrə məkanda fasiyaların litologiyası öyrənilir və miqyasla xəritəyə köçürürlər. Nəticədə litoloji-fasial xəritə hasil olur.
  
• 
  Litoloji-fasial profil qurulur.
  
• 
  Çöküntü toplanma mühitinin şəraitləri (paleoekoloji) müəyyənləşdirilir.
  
• 
  Paleogeomorfoloji analiz aparılır, nəticədə relyef, gətirilmə oblastları və kontinental çöküntütoplanmanın xususiyyətləri müəyyən edilir.
  
• 
  Rənglərlə paleocoğrafi şərait göstərilir – normal duzluluqlu su hövzələri göy rəngin çalarları ilə (dərinlikdən asılı olaraq), yüksək duzluluğa malik laqunlar və dənizlər – mavi rənglə, aşağı duzluluğa malik və şirin olanlar isə – yaşıl rənglə göstərilir.
  
• 
  Denudasiya düzənlikləri – Sarı rənglə, daha yüksək sahələr çəhrayı və qəhvəyi rənglərlə verilir. Proseslərin dinamikası (terrigen materialların daşınma, çayların axma istiqaməti) oxlar vasitəsilə göstərilir.
  
• 
  Xüsusi işarələrlə (kimyəvi işarə, rəqəm və b.) faydalı qazıntı yataqları göstərilir. Ayrı-ayrı paleocoğrafi elementlərin dəqiqləşdirilməsi üçün zəritəyəalma mərhələləri də əlavə edilə bilər. Məsələn, orqanizmlərin qidalanma şəraitlərinin xəritələri, çöküntü əmələgəlmə, filiz və autigen minerallar xəritələri və b. paleoiqlim xarakteristikalarının və paleocoğrafi xəritələrin kompleks analizinin əlavə olaraq işlənilməsini tələb edir.
  

Nəticədə landşaft-iqlim xəritəsi hasil olur. Orada aşağıdakılar əks olunur:
a) denudasiya və akkumulyasiya landşaftları;
b) zoo- və fitosenozların inkişaf etmə oblastları;
c) iqlimin zonal xarakteristikaları və onların əyalət xüsusiyyətləri;
d) atmosfer çöküntülərinin miqdarı və onların paylanma xüsusiyyətləri
Litosferin plitələrinin tektonikası haqqında təlimə transformasiya olunmuş A.Vegenerin mobilizm ideyalarının dirçəlməsi ilə və paleomaqnit tədqiqatlarının inkişafı sayəsində paleocoğrafi xəritələr coğrafi qütblərin, qurunun və okeanın keçmişdə mövcud olmuş paylanması əsasında qurulmağa başlandı. Bu xəritələri palinspastik adlandırırlar, onlar kifayət qədər sxematik olub, qlobal və regional miqyasda tərtib olunur.
Son zamanlarda akademik K.K.Markov tərəfindən dayaq kəsilişlərinin paleocoğrafiya ilə əlaqədar analiz metodu işlənib hazırlanmışdır.
Dayaq kəsilişi – bunlar konkret bir rayonda (sahədə, regionda) çöküntülərin tərkibi, onların stratifikasiyası və rayonların yerləşdiyi sahələrin paleocoğrafiyası haqqında tam informasiya daşıyan və eyni zamanda bir-birini tamamlayan, bir və ya bir neçə daha çox təsvir edilmiş təbii açılışlardır (və ya quyular). Dayaq kəsilişləri üçün qarşıya qoyulan əsas tələb – onun öyrənilməsi prosesində realizə olunan maksimal dərəcədə yüksək stratopaleocoğrafi informativlikdir. Bu materialların əsasında paleocoğrafi rayonlaşdırma xəritələri tərtib olunur.