Dövlət və bələdiyyə idarəetməsinin müasir problemləri

 
 
14.4. Bələdiyyələrin maliyyəsi, beynəlxalq təcrübədən istifadə problemləri
. 
Tədqiqatlar  göstərir  ki,  bələdiyyələrin  idarəetmə  fəaliyyətinin  səmərəliliyi 
aşağıdakılann hesabma mümkün olur: 
- bələdiyyələrin ərazi əsaslanm təşkil edən həm ayrı-ayn yaşayış məskənlərinin 
(ilk növbədə iri şəhərlərin), həm də birləşmiş kənd və şəhər yaşayış sistemlərinin 
yerli  resurslanmn  bütün  kompleksindən,  o  cümlədən,  iqtisadi,  sosial,  mədəni 
potensialmdan  səmərəli  istifadəyə  imkan  verəcək  qarşılıqlı  faydalı  üfüqi  (bazar), 
şaquli (bazar və qeyri- bazar) daxili və xarici əlaqələrin formalaşdınlması; 
-bələdiyyə  ərazisində  vətəndaşlann  kiçik  biznes  sahəsində  sahibkarlıq 
fəaliyyətinin aktivləşdirilməsi; 
-bələdiyyələrin  yardımı  ilə  yerli  problemlərin  həllində  iştirak  edən 
müəsssisələrin daha səmərəli fəaliyyətinin təmin olunması; 
-bələdiyyələrin 
investisiya  imkanlanmn  reallaşdınlması,  investisiya 
cəlbediciliyinin gücləndirilməsi; 
-səriştəsizliyin və israfçılığın aradan qaldıniması; 
-yerli  potensial  haqda  məlumatlara  malik  olmaq  və  ondan  vətəndaşların 
maraqlanna və imkanlarına uyğun istifadə edilməsi; 
-bələdiyyələrin öz vəsaitlərindən və dövlət gəlirlərindən onlara verilən vəsaitlərdən 
daha səmərəli istifadə olunması; 
-yerli  kapital,  əmək,  xidmət,  əmlak  və  s.  bazarlanmn  formalaş-  dınlması 
sahəsində real üstünlüklər eldə edilməsi; 
-ümumi  sosial-iqtisadi  problemləri  həll  etmək  və  ya  qonşu  bələdiyyələrin 
fəaliyyətinin neqativ təsirlərini aradan qaldırmaq üçün bələdiyyələr arası birliklərin 
yaradılması və bunun əsasmda bələdiyyə təsərrüfatının, infrastrukturun inkişafinm 
artıniması. 

---

181 
 
Praktikada  bələdiyyə  idarəetməsinin  bu  üsütünlüklərindən  istifadə  olunması 
fəaliyyət  məqsədləri  vətəndaşlann  tələbat  və  maraqlanmn  təmin  olunmasına 
yönəlmiş bələdiyyə təsərrüfatını formalaşdırmağa real imkan yaradır. 
Bələdiyyələrin sosial-iqtisadi inkişaf perspektivini müəyyənləşdirə biləcək bir 
neçə əsas istiqamət göstərmək olar: 
1. 
Hakimiyyət səviyyələrinin səlahiyyətlərinin dəqiq müəyyənləşdirilməsi. Bu iş 
düzgün yerinə yetirilərsə onda yerli özünüidarəetmə və dövlət hakimiyyətinin 
səylərinin bölüşdürülməsindən yox, birləşdirilməsindən danışmaq olar, çünki 
onlarm hər ikisi son nəticədə ümumi bir məsələm həll etməyə - əhalinin rifah 
halımn yaxşılaşdınimasma çalışırlar. 
2. 
Yerli özünüidarəetmənin real maliyyə zəmanətlərinin təmin olunması. 
3. 
İqtisadi  inkişafın  tənzimlənməsi  sahəsində  dövlət  və  bələdiyyə 
hakimiyyətlərinin qarşılıqlı fəaliyyətinin proqram mexanizmlərinin qurulması. 
Yerli  özünüidarəetməyə  real  maliyyə  zəmanətlərinin  verilməsi  iqtisadiyyatı 
güclü olan bələdiyyələrin dövlət hakimiyyətinin xırdaçı büdcə himayəsindən 
azad olmağma  imkan  verir.  Buna  görə də  belə  bələdiyyələrə  sosial sferanm 
saxlamiması  üçün  dövlət  büdcəsindən  kiçik  yardımlarm  verilməsinə  deyil, 
onların  iqtisadiyyatımn  perspektiv  istiqamətlərinin  inkişafı  üçün  real  dövlət 
yardımlannm göstərilməsi məsələsinə baxılmalıdır. Bələdiyyələrin iştirakı ilə 
iqtisadi  inkişafın  regional  və  sahə  proqramlarının  tənzimlənmə 
mexanizmlərinin  işlənib  hazırlanması  və  onlann  öz  əksini  qanunvericilikdə 
tapması məqsədəuyğun olardı. 
4. 
Yerli  əhəmiyyətli  məsələlərin  həllinin  real  mexanizmlərinin  yaradılması. 
Azərbaycan Respublikasının "Bələdiyyələrin statusu haqqında" Qanununuda 
yerli əhəmiyyətli məsələlər müəyyənləşdirilmişdir. Əslində isə bu məsələlərin 
əksəriyyəti eyni zamanda həm də dövlət əhəmiyyətli məsələlərə aid edilir. 
1. 
Bələdiyyə  iqtisadiyyatını:  lazımi  qaydada  stimullaşdırmaq  üçün  real 
imkanlann  yaradılması.  Yerli  özünüidarəetmənin  yaradıcı  fəaliyyəti  üçün 
şərait  ayn-ayn  şəxslərin  iradəsi  ilə  deyil,  zəruri  qanunların  qəbul  olunması, 
yerli büdcələrin gəlir bazasımn genişləndirilməsi yolu ilə yaradıla bilər.  Bu 

---

182 
 
eyni zamanda yerli özünüidarəetmədən aşağıdakılan tələb edir: 
-inkişaf proqramlanmn işlənib hazırlanması; 
-indiki  məhdud  imkanlar  şəraitində  iqtisadi  artım  üçün  stimullaşdıncı  rol 
oynaya biləcək infrastrukturun yaradılması; 
-yerli  özünüidarəetmənin  maraqlanm  ifadə  edəcək  işlək  strukturlann 
yaradılması; 
-bələdiyyə iqtisadiyyatının tənzimləmə mexanizmlərinin yaradılması; 
-yerli  əhəmiyyətli  məsələlərin  həllinə  məhdud  şəkildə  olsa  da  müxtəlif 
mülkiyyət formaiarmm cəlb olunması; 
-bələdiyyə sifarişlərinin formalaşdıniması; 
-dövlət hakimiyyət orqanlan ilə qarşılıqlı fəaliyyət əlaqələrinin yaradılması və 
s. 
Bələdiyyə  qurumunun  sosial-iqtisadi  inkişafını  daha  səmərəli  tənzimləmək 
üçün  proqram  məqsədli  metoddan,  yerli  özünüidarəetmənin  xüsusiyyətləri nəzərə 
alınmaqla, daha geniş istifadə olunması məqsədəuyğundur. Bu metod həm sosial-
iqtisadi  problemlərin  həlli  strategiyasının  formalaşdınlmasmda,  həm  də  onun 
reallaşdmlmasımn resurs təminatımn müəyyənləşdirilməsi məsələlərinin kompleks 
şəkildə  həlimə  imkan  verir.  Bələdiyyələrin  sosial-iqtisadi  inkişaf  proqramımn 
məqsəd bloklan əhalinin tələbatlannm ödənilmə səviyyəsinin xüsusiyyətlərini və bu 
göstəricilərin  proqnoz  dinamikasını  özündə  saxlamalıdır.  Məqsədli  proqramların 
reallaşdınlma  şərtləri  isə  həm  bələdiyyənin  maliyyə  ehtiyatlanndan,  həm  də 
bələdiyyə təsərrüfatımn səmərəliliyindən asılıdır. 
Beləliklə,  bələdiyyə  qummlanmn  inkişafının  mühüm  istiqamətləri  istehsal 
səviyyəsinin  yüksəldilməsindən  və  istehsalçılar  üçün  şəraitin  yaradılmasından, 
əhalinin  tələbatlannm  daha  dolğun  ödənilməsindən  ibarətdir.  Əhalinin  gündəlik 
maraqlan ərazinin iqtisadi dirçəlişi olmadan reallaşdınla bilməz. 
 
Yuxanda  sadalanan  məqsədlərin  reallaşdınlması  şərti  ilə  bələdiyyə 
qurumlanmn inkişafı sahəsində strateji vəzifələrin uğurla yerinə yetirilməsi hər bir 
bələdiyyə  qurumunda  daha  yüksək  həyat  keyfiyyətinin  təmin  olunmasına  zəmin 
yaradır.  Əgər  yerli  özünüidarəetmə  üçün,  bələdiyyə  təsərrüfatının  idarəolunması 

---

183 
 
üçün  zəruri  iqtisadi,  hüquqi,  resurs  təminatı  yaradılması  məsələləri  həll  olunarsa 
bələdiyyələr  qısa  müddət  ərzidə  vətəndaşlann  maraqlanm  ifadə  etməklə  şəhərin, 
rayonun  və  bütövlükdə  respublikanın  sosial-iqtisadi  inkişafmm  idarəolunmasımn 
həqiqi subyektinə çevriləcəkdir. 
Səmərəli bələdiyyə maliyyə sisteminin yaradılmasmda dövlət özü maraqlıdır, 
çünki,  bələdiyyə  qiymətli  kağızlar  bazan  dövlət  və  bələdiyyə  maliyyəsinin  bir 
hissəsini özündə əks etdirəcəkdir. Dövlət tərəfindən qiymətli kağızlann emissiyası 
prosesinə  nəzarətin  həyata  keçməsi  qiymətli  kağızlann  etibarhhğmı  daha  da 
artıracadır.  Qeyd  olımanlardan  belə  bir  qənaətə  gəlmək  olar  ki,  bələdiyyələrin 
formalaşması  və  fəaliyyəti  üçün  qanunvericilik  aktlarmm  hazırlanmasında 
aşağıdakılan nəzərə almaq məqsədəuyğımdur: 
• 
yerli özünüidarəetmə orqanlannm mahiyyətcə təşəkkülü və iş prinsipi, statusu 
haqqında  təsəvvürlərin  formalaşması  icti-  mai)^ətin  məlumatlandınlması 
istiqamətində kütləvi infor- 
' masiya vasitələri tərəfindən geniş izahat işi apaniması; 
• 
yerli özünüidarəetmə orqanlanmn dövlət hakimiyyət strukturlan ilə qarşılıqlı 
münasibətlərinin dəqiq müəyyənləşdirilməsi; 
• 
beynəlxalq təcrübədə yerli özünüidarəetmə orqanlanmn maliyyə sistemi geniş 
və  ətraflı  şəkildə  araşdınlsın,  bu  sahədə  zəngin  ənənəsi  olan  ölkələrin 
təcrübələrinin öyrənilməsi işi davam etdirilsin; 
• 
bələdiyyə  orqanlan  haqqmda  qanun  layihələri  hazırlanarkən  dünya 
təcrübəsindən faydalanmalı; 
• 
yerli  büdcələrin  gəlirlərini  artırmaq  üçün  bələdiyyələrin  səlahiyyətlərinə 
verilmiş vergi və ödənişlərin yığım mexanizminin təkmilləşdirilməsi. 
• 
yerli  büdcələrin  gəlirlərinin  artınlmasmm  ikinci  mühüm  istiqaməti 
bələdiyyələrin səlahiyyətinə əlavə vergi və ödənişlərin verilməsi ola bilər. 
,,  Son  olaraq  bələdiyyələrin  maliyyə  potensialımn  artınlması  istiqamətində  təklif 
olunan  tədbirlər  sırasına  dövlət  büdcəsindən  yerli  büdcələrə  dotasiya  ayniması 
mexanizminin  təkmilləşdirilməsini  də  əlavə  etmək  olar.  Söhbət  heç  də  təkcə 
dotasiyaların məbləğinin artınlmasmdan deyil, həmçinin bu maliyyə yardımlarının 

---

184 
 
ayniması prinsiplərinə müasir yanaşmadan gedir. Bununla bağlı aşağıdakı təkliflərin 
reallaşdırılması zəruridir: 
• 
“Büdcə  sistemi  haqqmda”  qanuna  dəyişiklik  edilməklə  yerli  büdcələrə 
aynlan dotasiyalan müdafiə olunan xərc maddələri snasma daxil etmək. 
• 
Dotasiya  aynlarkən  konkret  bölgədə  əhalinin  sayı  ilə  yanaşı,  regionda 
yoxsulluğun səviyyəsi kimi vacib göstərici də nəzərə alınmalıdır. 
Yuxanda  qeyd  olunan  tədbirlər  reallaşdınlärsa,  az  müddət  ərzində 
bələdiyyələrin  maliyyə  imkanlanm  indiki  ilə  müqayisədə  xeyli  yaxşılaşdırmaq 
mümkün olar. 
Ölkəmizin  yerli  özünüidarəetmə  orqanlan  olan  bələdiyyə  sahəsində  də  həyata 
keçirilən islahatlarda beynəlxalq təcrübənin böyük rolu vardır. Bu sahədə apanlan 
islahatlarla əlaqədar ölkədə apanlan mülahizələrdə müxtəlif modellərin tərəfdarlan 
vardır. Halhazırda bəzi mütəxəssislər Türkiyə modelinə üstünlük verirlər, başqa bir 
qrup  özünüidarəetmə  sistemini  yenicə  formalaşdıran  Şərqi  Avropa  və  Pribaltika 
modelini irəli sürür, digər bir qrup isə Rusiya və Gürcüstamn təcrübəsinə üstünlük 
verirlər. ABŞ və Qərb modellərinə üstünlük verənlər də az deyildir. Fikrimizcə, yerli 
idarəetmə  ilə  bağlı  çoxlu  modellər  və  müxtəlif  fikirlər  olsa  da,  bu  sahədə,  yerli 
idarəetmədə böyük və tarixi bir mərhələni keçmiş ölkələrin təcrübəsinin xüsusi yeri 
vardır. Çünki bu gün dünya praktikasında yerli idarəetmə ilə bağlı iki sistem vardır 
kij  bu  sistemlər  də  ABŞ  və  Qərb  təcrübəsinə  əsaslanır.  Ölkələrin  müxtəlif 
özünəməxsus  xüsusİ5^ətlərini nəzərə  almaqla  demək  olar  ki,  əksər dövlətlər  yerli 
özünüidarəetmənin  ingilis-sakson  və  fransız  modelləri  üzrə  inkişaf  edir.  Yerli 
özünüidarəetmə orqanlannm yaradılması və fəaliyyətinə münasibətdə bu modellərin 
bir sıra prinsipial fərqləri mövcuddur. Fransız tipli yerli özünüidarəetmə modelinə 
malik  ölkələrdə  yerli  özünüidarə  orqanlan  üzərində  inzibati  himayə  funksiyasım 
həyata  keçirən  mərkəzi  hökumət  nümayəndələri  mövcuddur.  İngilis-sakson  tipli 
yerli özünüidarəetmə modelinə malik ölkələrdə isə inzibati himayə orqanlan olmur. 
Burada  yerli  özünüidarəetmə  orqanlan  ilə  dövlət  idarəetmə  orqanlan  arasında 
əlaqələndirmə  ya  xüsusi  bir  qurumunj  ya  da  konkret  problemdən  asılı  olaraq 
müxtəlif mərkəzi icra orqanlannm köməyi ilə apanlır.Diğər mühüm bir fərq yerli 

---

185 
 
bələdiyyə orqanlannm səlahiyyət dairəsinin müəyyən olunması ilə bağlıdır. İngilis-
sakson  tipli  yerli  özünüidarəetmə  modelinə  malik  ölkələrdə  yerli  orqanlar  yalnız 
qanunla  birbaşa  onlann  səlahiyyətlərinə  aid  edilən  məsələlərlə  məşğul  ola  bilər. 
Bunlardan  kənarda  hər  hansı  bir  fəaliyyət  səlahiyyət  həddini  aşma  kimi 
qiymətləndirilir və məhkəmələr tərəfindən qanunsuz elan olunur. 
Fransız  modelini  qəbul  edən  ölkələrdə  isə  əksinə,  yerli  özünüidarə  orqanlanmn 
onlarm səlahiyyət dairəsindən çıxanimayan və başqa orqanlann səlahiyyət dairəsinə 
aid  edilməyən  hər  cür  fəaliyyəti  qanunauyğun  hesab  olunur.  Əsas  etibarilə 
mərkəzləşdirməni  qəbul  edən  ölkələrdə  yerli  özünüidarəetmənin  fransız  modeli, 
qeyri- mərkəzləşdiıməni qəbul edən ölkələrdə (ABŞ, Böyük Britaniya) isə  ingilis-
sakson  modeli  tətbiq  edilir.  Bir  sıra  ölkələrdə  isə  (Almaniya,  Yaponiya)  yerli 
idarəetmə sistemi bəzi xüsusiyyətlərinə görə ingilis- sakson, digər xüsusiyyətlərinə 
görə  isə  fransız  modelini  xatırladır.  Dünya  dövlətləri  arasında  ən  geniş  yayılan 
fransız  modelinin  təcrübəsindən  müəyyən  qədər  istifadə  edilməsi  hazırkı  dövrdə 
daha əhəmiyyətlidir. Bələdiyyələrin mövcud olduğu illər ərzində bütün ölkələrdə bu 
proses özünəməxsus və qanşıq modellərdə təşkil edildiyindən Azərbaycanda da hər 
üç modelin hazırkı inkişaf dövrünə zərüri olan xüsusiyyətlərindən istifadə edilməsi 
vacibdir. Fransız modelində inzibati nəzarətin olması və dövlətin marağına uyğun 
yerli problemlərin həlli istiqamətinin əsas götürülməsi hazırkı mərhələdə müsbət rol 
oynaya bilər. Ayrı-ayn ölkələrin büdcələrarası münasibətlər sahəsində təcrüİDəsinin 
təhlili  göstərir  ki,  yerli  büdcələrə  ayırmalar  müxtəlif  formalarda  həyata  keçirilə, 
həmçinin bu və ya digər forma bir sıra müsbət və mənfi nəticələrlə müşayiət oluna 
bilər.  Bıi  səbəbdən  ölkənin  xüsusiyyətlərindən,  yerli  özünüidarə  orqanımn 
imkanlarmdan  və digər  bu  kimi  faktorlardan  asılı  olaraq  bu  və  ya  digər  transfert 
növünün  seçilməsi  məqsədəuyğundur.  Dövlətin  və  yerli  özünüidarə  orqanlarmın 
transfertlərdən  maksimum  yararlanmaları  üçün  transfert  sisteminin  düzgün 
qurulması və idarə edilməsi zəruridir.