Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 25 fevral 2010-cu IL tarixli 235
Yüklə 1,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
| FƏSIL 3. BANKDA NAĞD VƏ NAĞDSIZ
HESABLAŞMALAR 3. 1. Banklarda pul kütləsinin idarə edilməsi Müasir pul sistemində pul öz funksiyasıni səmərəli yerine yetirir və iqtisadiyyatın tələbinə uyğun olaraq optimal tədavül olunur. Pulların təklifi və tədavülə buraxılmasının tənzimlənməsi bir sıra ölkələrdə Mərkəzi Bank tərəfindən həyata keçirilir. Bunun üçün hər bir ölkənin Mərkəzi Bankında miqdar ölçülərindən istifadə etmək zəruridir. Belə ölçülər pul kütləsi göstəricilərindəndir. İqtisadiyyatda pul kütləsi dedikdə tədavüldə olan nağd və nağdsız formada bütün pul vəsaitlərinin məcmuyu başa düşülür. Pul kütləsinin həcminə bir sıra amillər təsir edir. İqtisadiyyatın artım tempi və daxili istehsal, gəlirin həcmi, maliyyə bazarının, kredit və bank sisteminin quruluşu və artma səviyyəsi, nağd və nağdsız pul tədavülünün nisbəti, dövlətin müaliyyə, valyuta və pul kredit siyasəti, pul tədavülünün sürəti, ölkənin tədiyyə balansının vəziyyəti, tədavüldə olan pul kütləsinin həcminin yekunu və unun quruluşunun təyin edilməsi kifayət dərəcədə mürəkkəb məsələdir. Ona gorə ki, tədavül şəraitində olan xırdalanmayan kredit pulları, müxtəlif növdə maliyyə aktivləri bu və ya digər dərəcədə müxtəlif pul funksiyasını yerinə yetirə bilər. Təcrübədə pul kütləsinin yekun dəyisməsinin manitorinq məqsədi üçün pul aqreqatlarının xüsusi göstəricilərindən istifadə edirlər. Bu pul kütləsinin həcmi və qurulusunun göstəriciləridir. Bu təkcə pul kütləsinin həcminə verilən keyfiyyət qiyməti deyil, həm də onun keyfiyyət xüsusiyyətidir, bu da öz nöbəsində, ölkənin aktiv iqtisadi vəziyyətinə təsirin dərəcəsini aşkar edir. Beynəlxalq standarta uyğun olaraq pul kütləsinin müxtəlif göstəricilərini aşkar etmək üçün likvidlikdən istifadə edirlər. Likvidlik məsa- riflərin dərəcəsi, müxtəlif formalı əmanətlərin konversiyası 61 sürətinin pula, ödənişlərə çevrilməsi kimi başa düsülməlidir. Pul aqreqatlarinın hesablama prinsipi aşağıdakılardır: a) Hər sonrakı pul aqreqatı əvəlkini birləşdirir; b) Hər növbəti pul aqreqatı özundən əvvəlkindən az likvid maliyyə aktivi daxil edir. (pul aqreqatı artdıqca unun likvidliyi azalır). Bununla əlaqədar olaraq pul kütləsini təyin edərkən tez-tez bu anlayışdan istifadə olunur. “Pul” sözü qısa mənasında” və pul sözu geniş mənada. “Pul” sözü qısa mənasında pul kütləsinin ən çox likvid kom- ponentidir. Əsasən onlara nağd pulları və tələbolunanadək de- pozitləri (əmanətləri) aid edirlər. Müddətli əmanətlərdən fərqli olaraq tələb olunanadək depozitlərdən hər vaxt məhdudiyyətsiz və cəriməsiz tam məbləğlə hesablaşma və ödənişlər üçün istifadə etmək olar. Yüksək likvidlik zamanı ölkənin iqtisadi aktivliyinin səviyyəsi və həcmi arasında sıx qarşılıqlı əlaqə dinamikası mövcüddur. “Pul” sözünün geniş mənasında nağd və tələb olunana qədər depozidlərlə yanaşı potensial pullar da daxildir. Bura müd- dətli depozitlər, əmanətlər, qiymətli kağızar daxildirlər. “Pul” sözünün geniş mənada həcminin təyin edilməsinin zəruriliyi və onun tənzimlənməsi maliyyə bazarının artımı ilə əlaqədardır. Bu daha çox yeni maliyyə alətlərinin sayının mey- dana gəlməsi (məsələn, müxtəlif növ sənaye qiymətli kağızları), onların qarşıllıqlı əvəzolunması ilə bağlıdır. Bununla əlaqədar olaraq təcrübədə ölkədəki iqtisadi prosesə geniş pul aqreqatlarının təsiri nəzərə çarpmır. Tətbiq olunan pul aqreqatlarının miqdarı və tərkibi ölkələr üzrə seçilir. Bu da milli iqtisadiyyatın xüsusiyyəti ilə bağlıdır. İqdisadiyyatın inkişaf səviyyəsi, maliyyə bazarları və kredit sistemləri pul tədavülünün təşkilolunma xüsusiyyətləri və başqa amillərlə bağlıdır. Müxtəlif ölkələrdə çox zaman aşağıdakı əsas aqreqatlardan istifadə olunur: 62 M1 --- əsasən nağd pullar (tədavüldə olanlar) tələb oluna- nadək depozitlər (banklarada cari bank vəsaitləri); M2 --- tərkibinə M1 daxildir və bir qayda olaraq kom- mersiya banklarinda olan müddçtli depozitlər və əmanətlər; M3—bu aqreqatın tərkibi bank sisteminin səviyyəsinin artımından və müxtəlif ölkələrdə maliyyə bazarının inkişafından asılıdır. M2 aqreqatı ilə yanaşı bura böyük məbləğdə olan müddətli depozitlər, xüsusi maliyyə-kredit institutlarının əmanətləri, iri kommersiya banklarının depoziti sertifikatları və ya başqa pul aktivləri (olkəsindən asılı olaraq daxildir). Daha geniş pul aqreqatları da tətbiq olunur. Milli pul vahi- dinin zəruriliyini təmin etmək üçün ölkənin Mərkəzi Bankı xüsusi tədbirlər həyata keçirir. Bu da mövcud olan iqtisadi şəraitdə pul kütləsinin zəruri quruluşunu saxlamaqa yönəldilmişdir. Müxtəlif pul aqreqatları arasında nisbi tarazlığa o vaxt nail olunmuş hesab edilir ki, əgər M2 və M3 aqreqatlarının artma tempi M1-in artma tempindən artıqdır. Hər bir ölkədə pul aqreqatları beynəlxalq standarta uyğun müəyyən edilir. Əgər əhalinin nağdsız hesablaşmalarının inkişafı lazımı səviyyədə olmazsa, bank xidmətləri, maliyyə bazarları və pul küt- ləsinin göstəricilərinin başqa səbəbləri (respublikada istifadə olunanlar) oz tərkibinə görə digər ölkələrdən fərqlənirsə, onda Mərkəzi Bank tətbiq olunan pul aqreqatlarını dövri olaraq dəyişə bilər. M0 -(tədavüldə olan nağd pullar) - bura banknotlar və qə- piklər, əhalidə və bank olmayan kredit-maliyyə təşkilkatlarının kassalarında və iqtisadi subyektlərdə olan pullar aiddir. M1-bura küçürülmə depozitləri və M0, kommersiya və qeyri kommersiya təşkilatları, bank olmayan maliyyə-kredit təşkilatlarının, fərdi sahibkarlar və fiziki şəxslərin cari depoziti, tələb olunanadək əmanətlərdə olan pullar və digər hesablarda da olan qalıq vəsaitlər daxildir. 63 M2 – (milli ifadədə olan manat pul m kütləsi) bura M1 və başqa depozitlər (müddətli depozitlər), kredit təşkilatlarında manatla açılmış və qiymətli kağızlardakı vəsaitlər (səhmlərdən başqa), kommersiya və qeyri kommersiya təşkilatlarında, fərdi sahibkarlar və fiziki şəxslərdə, həmçinin rezidentlərdə olan pullar. M3 – (geniş pul kütləsi) M2 və köçürülmə pulları, müddətli depozitlər (xarici valyuta ilə), qiymətli kağızlar (səhmdən başqa) bank olmayan maliyyə-kredit təşkilatlarının, fərdi sahibkarların və fiziki şəxslərin xarici valyutası daxildir. Ödəmə qabiliyyəti tələbini qiymətləndirmək üçün aktiv pul kütləsi müəyyən edilir. Aktiv pul kütləsinə manatla tədavüldə olan nağd pul və milli valyuta ilə tələb olunanadək depozitlər daxildirlər. Geniş aktiv pul kütləsini M1 aqreqatı ilə yanaşı, onun tərkibinə xarici valyuta daxil olan tələbedilənədək depozitlər daxildir. Pul aqreqatlarının əsasında iqtisadiyyatın kapitallaşdırılması dərəcəsini təyin etmək olar, bununla da milli təsərrufatın pul vəsaiti ilə təmin ediməsinin səviyyəsini öyrənmək olar. O ümumu daxili məhsulun pul kütləsinə nisbəti kimi hesablanır. Müasir şəraitdə iqtisadiyyatın pula təminatı səviyyəsinə təkcə pul kütləsinin həcmi təsir etmir, həm də pul vəsaitinin alıcılıq qabliyyəti də təsir edir. Bununla əlaqədar nominal və real pul kütləsinin inflyasiya tempinə uyğunlaşdırılması üzrə uygunlaşdırma edirlər (kənarlaşmaları düzəldirlər). Ona gorə də real pul kütləsi nominal pul kütləsindən azdır. Əgər ölkədə infilyasiya tempi pul kütləsinin artım tempini üstələyərsə, onda nominal pul kütləsinin artmasına baxmayaraq real pul kütləsi azalır. Qeyd etdiyimiz hər iki göstərici bərabər olarsa, onda hesablaşma və ödənişlər üçün pul vəsaitinin çatışmamazlıgı yaranar. Pul-kredit siyasətini müəyyən edərkən pul-kredit siyasətini tənzimləyən təşkilatlar pul bazası göstəricisindən istifadə edirlər (Mərkəzi Bankın pullarından istifadə edirlər). İnkişaf etmiş bir sıra ölkələrdə M0 istifadə olunur. M0 burada pul aqreqatı kimi 64 deyil, pul kütləsinin göstəricisini hesablamaq üçün istifadə olunur. Qızıl standartı şəraitində tədavüldə olan bütün pullar qızılla təmin olunmuşdurlar və pul bazası mövcud olan qızıl ehtiyatlarının həcminə bərabərləşdirilirdi. Hal hazırda tədavüldə qızıla xırdalanmayan kredit pullar mövcuddur. Elə buna görə də bu anlayışın məzmunu dəyişilmişdir. Tədavüldə olan nağd pulun və kommersiya banklarının ümumi pul həcminin yekunu pul bazasıdır. Bütün bunlar Mərkəzi Bankda hesablanmişdir. Bu göstərici pul bazası adlanır, belə ki, orada olan pul vəsaitlərindən banklar istifadə edə bilərlər, digər tərəfdən tədavüldə əlavə pul kütləsinin yaranma mənbəyi olacaqdır. Bununla əlaqədar qərb iqtisadi ədəbiyyatında Mərkəzi Bankın bazasını təşkil edən vəsaitləri çox zaman etibarlı pul mənbəyi adlandırırlar. Pul bazası anlayışını və onun pul tədavülünün təşkilində rolunu izah etmək üçün Mərkəzi Bankın balansını nəzərdən keçirmək zəruridir. Tərkibində maddələr olan sadələşdirilmiş balans mövcuddur və nəzərdə tutulmuş sualları aydınlaşdırmaq üçün zəruridir. Yüklə 1,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|