Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

 
 
 

---

Ma’ruza matnlari.  
 
14 
2- ma’ruza 
 
TIL, LISON, NUTQ MUNOSABATI 
 
Reja: 
1. 
Tilning tarkibiy qismlari. 
2. 
“Lison” tushunchasi haqida ma’lumot. 
3. 
“Nutq” tushunchasi haqida ma’lumot. 
4. 
“Me’yor” tushunchasi haqida ma’lumot. 
 
Kalit tushunchalar: 
ilmiy bilish, fahmiy (empirik) bilish, nazariy (idrokiy, mantiqiy, ratsional) bilish, zohiriy belgi, 
botiniy belgi, empirik yondashuv, nazariy yondashuv, муносабат, UMIS va AHVO, WPm 
 
Egallanadigan tushunchalar: 
til,  lison, nutq, me’yor 
 
1.  Tilning  tarkibiy  qismlari.  Umuman  borliq  uchun  xos  bo‘lgan 
UMISning  tildagi  ko‘rinishilison,  AHVOniki  esa  nutqdeb  yuritiladi.  Lison  va 
nutqning  majmui  tildeyiladi.  Albatta,  o‘quvchi  bunda  ushbu  so‘zlarning 
etimologik ma’nosiga emas, balki terminologik ma’nosiga e’tibor qaratishlari 
kerak. Zero, ko‘p hollarda etimologik va terminologik ma’nolar mos kelmaydi. 
Masalan, o‘zbekcha til so‘zi arabcha lison so‘zi bilan bir  xil ma’noni bildiradi. 
Biroq o‘zbek tilshunosligida ular boshqa-boshqa terminologik ma’nolar uchun 
qabul qilingan. 
1) Tilshunoslik  paydo  bo‘lgandan  buyon  lison  va  nutni  farqlashga,  tilga 
sistema  sifatida  munosabatda  bo‘lishga  harakat  qilinadi.  Chunki  har  qanday 
fan  cheksiz  hodisalarni  umumlashtirishni  maqsad  qilib  qo‘yadi.  Xususiy 
hodisalar zamiridagi umumiylikni ko‘rishga intilish bilishning har ikki (fahmiy 
va idrokiy)bosqichida ham mavjud. Shu boisdan aytish mumkinki, bilishning 
empirik bosqichi mutlaq xususiylik bilan o‘ralashib qolmaganligi kabi, idrokiy 
bosqich  ham  mutlaq  umumiylikni  –  UMISni  tiklay  olmaydi.  Biroq 
тилшуносликнинг  har  бир  босқичи  o‘z  vazifaлариga  ega.  Bugungi  kunda 
tilshunoslik quyidagi taraqqiyot bosqichlarini bosib o‘tdi: 
2) tilshunoslikning qiyosiy-tarixiy davri. Bu davrda til sistemalarining 
kelib chiqishiga asosiy urg‘u berilib, til yaxlit olinib, uning birliklarini lisoniy 
va nutqiy turlarga ajratish masalasiga e’tibor qaratilmadi;  
3) tilshunoslikning  sistem-struktur  davri.  Bu  davrda  tillarning 
sistemaviy xususiyatlariga, til birliklarini lisoniy va nutqiy turlarga ajratishga 
asosiy  urg‘u  berilib,  lisoniy  imkoniyatlarning  nutqiy  voqelanishiga  e’tibor 
qaratilmadi; 
4) tilshunoslikning antrposentrik davri.  Bu  davrda  til  sistemalarining 
amal  qilish  xususiyatlariga,  lisoniy  imkoniyatlardan  kishilarning  nutqda 
amaliy foydalanish samaradorligiga e’tibor qaratila boshladi.  
 

---

Ma’ruza matnlari.  
 
15