Ma’ruza matnlari.
21
Imkoniyat
Voqelik
Sabab
Oqibat
Lisoniy va nutqiy sath o‘z birliklariga ega. Bu birliklar ham ham lison va
nutq kabi o‘zaro UMIS va AHVO munosabatida bo‘ladi (4-jadval):
4-jadval
LISONIY BIRLIК
NUTQIY BIRLIК
Fonema
Tovush
Morfema
Qo‘shimcha
Leksema
So‘z
Qolip
Yasama so‘z, so‘z birikmasi, gap
Mustaqil o‘qish uchun
Til – shartli belgilar sistemasi
Guldasta – tabrik, gulchambar – xotira alomati. Fakultet binosida qo‘ng‘iroq chalinishi
bilan hamma auditoriyaga kira boshlaydi. Telefoningiz ovoz bersa, javob berishga harakat qilasiz.
Yo‘lda mashina signal bersa, o‘zingizni chetga olasiz. Lekin, tramvay qo‘ng‘irog‘i ovoz bersa ham,
auditoriyaga shoshilasizmi? Mashinaning signalini eshitib, xonangizda ham o‘zingizni chetga
olasizmi? Yo‘q, biz bunday kelishmaganmiz. Faqat o‘quv binosidagi qo‘ng‘iroqqa talabalarni
auditoriyaga “haydash” vazifasi yuklatilgan. Mashina signalini yo‘lda “joningdan umiding bo‘lsa,
qoch” degan ma’noda tushunamiz. Chunki ular shartli belgilardir. Svetoforning chiroqlari, yo‘l
harakati ishoralari, xaritadagi belgilar ijtimoiy kelishuv asosida o‘rnatilgan. Yo‘l bo‘lmagan joyda
qandaydir qizil chiroq yonib turgan bo‘lsa, mashinamizni to‘xtatmaymiz. Ular ma’lum bir makon va
zamondagina bu vazifani bajaradi.
O‘rtog‘ingizni ko‘rib, qo‘l silkiysiz – to‘xtashga ishora qilasiz. Bu hamshartli belgi. Avtobusdagi
“100” raqamini ko‘rib, shoshildingiz, chunki shartli belgini ko‘rdingiz. Ko‘chada bir kishi yotibdi.
Qon oqqan. “O‘lib qolgan bo‘lsa kerak” – degan fikr miyangizga urdi. Qon, axir, o‘lim alomati.
Lekin u
shartli belgimikan? Ana muammo! Daraxt barg chiqara boshlabdi. Bahor alomati. U ham shartli
belgi bo‘la oladimi? O‘ylab ko‘rish kerak.
Dunyoda qachon bitta til bo‘ladi? Har qanday shartli belgi to‘rtta muhim xossaga ega bo‘ladi.
Birinchidan, ifodalovchi, ya’ni belgi moddiy shaklga ega bo‘lishi lozim. Ovoz, rang, harakat va
h.
Ikkinchidan, u nimanidir ifodalashi lozim. Qo‘ng‘iroq mashg‘ulot boshlanishini, yashil rang
esa harakatlanishni, ikki qo‘lni xoch holatiga keltirish biror harakatni to‘xtatishni ifodalaydi.
Uchinchidan, belgi bilan u ifodalaydigan mazmun orasidagi aloqa shartli, kelishilganlik
tabiatiga ega bo‘lishi lozim. Bu – eng muhimi. Masalan, eganing tagiga bir chiziq, kesimning tagiga
ikki chiziq chizish kelishib olingan. Aslida, kelishilsa, svetofordagi qizil chiroqda harakatlanib,
yashil chiroqda to‘xtash ham mumkin bo‘lur edi. Zero, svetofor ranglari bilan ular ifodalaydigan
harakatlar orasida hech qanday bog‘liqlik yo‘q. Lekin qon o‘limning, daraxt chiqarayotgan barglar
bahorning shartli emas, balki tabiiy belgilari. Til ifodalari ham borliq hodisalari bilan tabiiy emas,
balkishartli bog‘lanishga ega. Agar til va borliq tabiiy bog‘lanishga ega bo‘lsa edi,
dunyoda yagona til
mavjud bo‘lar edi.Bu tilning shartli belgilar sistemasi ekanligini ko‘rsatadi.
To‘rtinchidan, shartli belgilar sistemasi a’zolari kamida ikkita bo‘ladi. Masalan, svetoforning
uch rangi bor. Arifmetik amallar to‘rtta. Xaritadagi belgilar soni esa juda ko‘p. Ammo... liftdagi
yonib-o‘chadigan chiroq bitta-ku? U shartli belgi emasmi?
Dostları ilə paylaş: