1. Badiiy taxlilda adabiy turga xos xususiyatlarni xisobga olishning zarurligi.
"lirik janrlar", "gazal", "muxammas", "ruboiy", "tuyuk", "musaddas", "modern lirika", "xalk
"Adabiy tur", "lirik asar taxlili", "ichkinlik", "tuyguni tasvirlash", "sub'ektivlik", "epik asar
taxlili", "tafsilot", "inson tabiati va vokelik tasviri", "dramatik asar taxlili", "drama nazariyasi".
Badiiy taxlil muvaffakiyatli chikishi uchun tekshirilayotgan asarning kaysi adabiy turga
mansubligini xisobga olish muxim. Adabiy tur tushunchasining moxiyatida taxlilning kaliti
yotadi. Negaki, adabiy tur va janr xususiyatlari badiiy asar tabiatini belgilaydi. Turli janrlardagi
adabiy asarlar tekshirilganda, taxlil usullari mutlako uzgarib ketmaydi, albatta, lekin taxlilchining
asarga yondashishi, munosabat tarzi uzgaradi. Xar bir badiiy asar takrorlanmas va tamomila
uziga xos estetik xodisaligi, ayni vaktda u uz turdoshlariga xos umumiy jixatlarga egaligi uchun
xam taxlilda adabiy turga xos belgilarni xisobga olish zarurdir. Chunki lirik asarni taxlil kilgan
usul bilan romanni urganish mumkin emas. Shuningdek, xikoyani urganishda kul kelgan taxlil
usuli dramani tekshirishda ish bermay kolishi mumkin va x.k. Xar bir adabiy tur tabiatidagi uziga
xoslik bu turga mansub asarni taxlil etishda undagi asosiy jixatdan kelib chikishni talab kiladi.
Ma'lumki, bizdagi adabiy tur atamasi ruslarda "rod" - jins suzi bilan beriladi. Lekin xar ikki tilda
xam bir tushuncha kuzda tutiladi. Badiiy asar kanday maksadda (kuylash, kursatish yoki ukish
uchun) yaratilishiga va nimani (tuygu, vokea yoki xarakat) ifodalashiga karab turlarga bulinar
ekan, taxlil jarayonida xam badiiy matnning maksadi va ifoda imkoniyati xisobga olib ish kurilsa,
kutilgan samaraga erishish mumkin buladi. Asarning til kurilishi va badiiy bilishning ob'ektga,
sub'ektga yoxud badiiy ifoda aktining uziga yunaltirilganligi uning turini tayin etadi. Chunonchi,
suz yo moddiy olamni tasvir etadi, yoki suzlovchining xolatini aks ettiradi, yoxud suzlashish
jarayonining uzini kayta tiklaydi. Suzning shu uch xolati uch adabiy turni keltirib chikaradi.
Ayrim mutaxassislar adabiy turlarning uchga bulinishi bilan tilshunoslik ilmidagi shaxs-son va
zamon kategoriyalari orasida muayyan analogiya, aynanlik kurishadi. Ya'ni lirika - "men" va
"xozir", epos - "u" va "utmish", drama - "sen" va "kelajak". Badiiy asarlarning turga xos
xususiyatlari ularning san'atning boshka turlaridan kaybiriga yakinligida xam aks etadi.
Chunonchi, epik asarlar grafika va rang-tasvirga osonrok kuchadi. Lirik asarlar esa musikaga tez
muvofiklashadilar. Dramatik asarlar teatrda namoyon bulib, pantomimaga yovukrok turadi.
Eposda odam vokea-xodisa ichida kumilib, uning okimida okadi; dramada inson vokea ustidan
xukmronlik kilib, uning fonida turlanib kurinadi; lirikada inson uz xolicha koladi (Jamol Kamol).
Taxlil jarayonida ayni shu jixatlar xisobga olib ish kurilishi joix. Aks xolda badiiy taxlil amalga
oshmay kolishi mumkin. Epik asarlar taxlilida bu xil asarlarning moyasida ozdir-kupdir tafsilot
bulishini kuzda tutish lozim. Demak, epik asar taxlilini amalga oshirishda badiiy timsol bilan
tafsilotning kanchalik muvofikligi yoki nomuvofikligi yoxud alokasiz tasviri bergan estetik natija
kidirilishi lozim buladi. "Alpomish" dostoni taxlil etilayotganda Xakimbekka enchi sifatida
berilgan biya, undan tugilgan yargok toychok, Barchindan xabar kelgan kuni shu toyning sagrisi
toshib, uzini kuyarga joy topolmay kolganligi, Alpomishning ot surab Kultoyga borishi,
Kultoyning unga ot bermasligi va boz ustiga kaltaklashi, uz moliga egalik kilolmagan noshud
yigitning kuruk kaytishi va Kaldirgochoyim iddaolari singari kupgina tafsilotlarga e'tibor
karatilmasa, estetik taxlil yuzaga kelmaydi. Chunki timsolning asl moxiyati ayni shular zamiriga
joylangan.
Lirik turdagi asarlarning asosiy belgisi yashiringan sub'ektning ruxiy xolati, sezimlari, xissiy
olami, tuygular tizimi ekan, bu turdagi matnni tekshirishda ayni usha jixatlarga e'tibor karatish,
emotsiyaning samimiyligi, ifodaning xissiyligi, yukumliligi singari lirikaning saviyasini
yuksaltiradigan omillarni topishga, ularning uz urnida kullanganligini urganishga e'tibor karatish
joiz. Lirik asar taxlilida suzlarning ta'sirchanligi, ma'noning tigizligi, ifodaning serkatlamligiga
aloxida dikkat kilinishi zarurdir.
Dramatik asarni taxlil kilishda, garchi badiiy adabiyotning bu turi xam suz vositasida yaratilsa-
da, saxnaga muljallanganligi, tomosha kursatish maksadida dunyoga keltirilganligi, unda
muallifning ishtirok etmasligi, timsollarning xatti-xarakatlariga biror darajada xam munosabat
bildirish imkoni yukligi kuzda tutib taxlil kilish lozim buladi. Shundagina bu turdagi asarlarning
xayotiy va badiiy moxiyati xamda estetik jozibasini bir darajada namoyon etish mumkin buladi.
Dramatik asarlar taxlilida Botish estetikasi yuriklaridan foydalanish samara beradi. Negaki, bu tur
Chikishda chukur ildizga ega bulmaganligi uchun xam uni tekshirish borasida xam ilmiy
mustaxkam tamoyillar ishlab chikilmagan.
Adabiy turlarga xos xususiyatlarni xisobga olishning uzi xam taxlilning tukisligi uchun yetarli
emas. Negaki, adabiy turlar uz navbatida janrlarga bulinadi va ular xam bir kaor jiddiy uziga
xosliklarga egadir. Taxlilga tortilgan muayyan asarning janr jixatlari xam kuzda tutilgandagina
samaraga erishish mumkin. Chunonchi, lirik turning gazal janrini taxlil kilish boshkayu, tuyuk,