Фонетик сатҳ бирликлари

Ikkinchi asos oppozitsiya a‘zolari o‗rtasidagi munosabatga tayanadi. Bu belgi 

asosida oppozitsiyalar quyidagicha tasnif qilinadi: 

1.  Privativ  oppozitsiya.  Bunday  oppozitsiya  a‘zolaridan  birida  bor  bo‗lgan 

belgi 

shu 

oppozitsiyaning 

ikkinchi 

a‘zosida  bo‗lmaydi.  Mas.,  (b-p) 

oppozitsiyasining  birinchi  a‘zosidagi  "jaranglilik  "  belgisi  shu  oppozitsiyaning 

                                                 

1

 

Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. М., 1966. С.282, 369.

 

2

 

Абдуазизов А. Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси   29-31-бетлар.

 

---

 

45 

ikkinchi  a‘zosida  yo‗q:  b  (jarangli)  -  p  (jarangsiz)  kabi.  Bu  xususiyat  "portlash-

sirg‗alish"  differensial  belgisiga  asoslangan  (t-s)  oppozitsiyasiga  ham  xos:  t 

(portlovchi)  -  s  (sirg‗aluvchi)  kabi.  Demak,  bunday  oppozitsiya  a‘zolaridagi 

belgilar bir-birini inkor etishiga (inkorni inkor qonuniga) asoslanadi: b-p (jarangli-

jarangsiz), d-t (jarangli-jarangsiz), t-s (portlovchi-sirg‗aluvchi) kabi. 

2.  Gradual  (pog‗onali)  oppozitsiya.  Bunday  oppozitsiya  fonemalardagi 

farqlanish  belgisining  darajalanishiga  asoslanadi.  Masalan,  (i-e-a),  (u-o‗-o) 

unlilarida  ana  shunday  darajalanish  bor:  i  (tor)  -  e  (o‗rta  keng)  –  a  quyi  keng),  u 

(tor) - o‗ (o‗rta keng) - o (quyi keng) kabi. Bularning barchasida til bilan tanglay 

orasidagi masofa "tor" dan "keng" ga qarab darajalanib bormoqda. 

Darajalanish 

xususiyati 

undoshlar 

oppozitsiyasida 

ham 

kuzatiladi: 

(portlovchi) - ch (qorishiq) - sh (sirg‗aluvchi). Bunda qorishiq (ch) dagi "portlash-

sirg‗alish" belgisi uning portlovchi (t) bilan sirg‗aluvchi (sh) o‗rtasida qo‗yilishini 

taqozo  qiladi  (t-ch-sh  kabi).  Gradual  xarakterdagi  zidlanish  (b-d-g),  (p-t-k) 

oppozitsiyalarida ham mavjud: b (lab - lab) - d (til oldi-dental) - g (sayoz til orqa), 

p  (lab-lab)  -  t  (til  oldi-dental)  -  k  (til  orqa).  Bundagi  gradatsiya  artikulyatsiya 

o‗rnining  labdan  tilning  orqa  qismiga  qarab  ko‗chib  borish  darajasi  bilan 

belgilanadi. 

3.  Ekvipolent  oppozitsiya.  Bunday  oppozitsiya  a‘zolarida  asosiy  farqlovchi 

belgidan  tashqari,  yana  bitta  qo‗shimcha  farqlanish  belgisi  ham  mavjud  bo‗ladi.

1

 

Masalan,  o‗zbek  tilidagi  (i)  va  (u)  unlilari  "lablanmagan  va  lablangan"  farqlanish 

belgisi  asosida  (i-u)  oppozitsiyasini  hosil  qiladi,  ammo  bu  oppozitsiya  a‘zolarida 

qo‗shimcha farqlanish belgisi ham bor: i (lablanmagan, old qator) - u (lablangan, 

orqa  qator)  kabi.  Bulardagi  "lablanmagan,  old  qator"  belgilari  "lablangan,  orqa 

qator" belgilariga teng qiymatli belgilar sifatida qarama-qarshi qo‗yiladi.

2

 Bunday 

holat  (e-o‗),  (a-o)  oppozitsiyalarida  ham  kuzatiladi.  O‗zbek  tili  undoshlari 

tizimidagi  (t-sh)  zidlanishi  ham  ekvipolent  oppozitsiyadir,  chunki  unda  xam 

                                                 

1

 

Ахманова О.С. Словарь линвистических терминов. М., 1966. С. 371.  

 

2

 

Журавлев В.К. Диахроническая фонология . М.: Наука, 1986. С. 78.

 

---

 

46 

zidlanish ikki belgiga asoslanadi: t (til oldi-tish, portlovchi ) + sh (til oldi-tanglay, 

sirg‗aluvchi) = t-sh oppozitsiyasi kabi.