Azərbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti
Mübtəda budaq cümləsi və onun tipləri
Yüklə 268,35 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 2. Mübtəda budaq cümləsi və onun tipləri.
Mübtəda budaq cümləsi haqqında məlumat. Mübtəda budaq cümləsi ya baş cümlənin olmayan mübtədasının əvəzində işlənir, ya da baş cümlənin işarə əvəzliyi ilə ifadə olunmuş mübtədasının mənasını izah edib aydınlaşdırır. Məsələn: Bəlkə anamın könlündən keçir ki, biz də kəndə gedib onunla bir yerdə olaq. Ancaq bu da tamamilə aydındır ki, neftin miqdarı son dərəcə azdır. Hər iki misalda baş cümlə əvvəl, budaq cümlə sonra işlənir. Birinci misalın baş cümləsində mübtəda yoxdur və baş cümlə tələffüz edilib dayandıqda mübtədanın sualı ortalığa çıxır. Bu suala budaq cümlə cavab verir. Budaq cümləni sadələşdirib tərkib şəklində baş cümlədə mübtəda yerinə qoymaq olar: Bəlkə kəndə gedib onunla bir yerdə olmağımız anamın könlündən keçir. İkinci misalda baş cümlədə mübtəda var: bu sözü. Lakin mübtəda işarə əvəzliyi ilə ifadə olunmuşdur. Əvəzlik isə konkret heç bir şey ifadə etmir. Əslində belə cümlələrdə bu sözü həqiqi mübtəda yox, mübtədanın baş cümlədə qəlibidir. Həmin qəlib söz göstərir ki, baş cümlədən sonra budaq cümlə gəlməli və həmin sözün (bu sözünün) mənasını izah edib aydınlaşdırmalıdır. Belə cümlələri sadələşdirərkən qəlib söz (bu sözü) atılır və budaq cümlə feili sifət tərkibi şəklində onun yerinə qoyulur: Ancaq neftin miqdarının da son dərəcədə az olduğu tamamilə aydındır. Mübtəda budaq cümləsinin tipləri. Baş və budaq cümlələrin yerinə, bağlayıcı vasitələrə görə mübtəda budaq cümləsinin başlıca olaraq iki tipi vardır. Birinci tip. Bu tipdə baş cümlə əvvəl, budaq cümlə sonra işlənir. Budaq cümlə ya baş cümləyə yalnız intonasiya ilə, ya da ki bağlayıcı ilə bağlanır. Məs.: Budur, iki ildir, mənimlə dostluq binası qoyublar. Nə iş idi mən tutdum, nə qələt idi elədim. Axı özünə də məlumdur ki, heç vaxt dürüst olmayan söz mənim dilimə gəlməyib. (“Aləmdə səsim var mənim” romanı, Ə.Cəfərzadə). Hamıya məlum idi ki, Mirzə Haşımın atası Dostuməli kişi keçmişdə hamamçı olub. Çünki bu zəmanədə hamıya məlumdur ki, çoxları danışır, nitq eləyir, çənə-boğaza qoymur, amma siçovul danışa, gecə on ikinin yarısında, qaranlıq yerdə, zibil atmağa enmiş sadə bir sovet vətəndaşının qabağında dayanıb ona "salam" 12
deyə, bu, vallahi, kimin desəniz ağlını çaşdıra bilərdi. («Qətl günü” romanı, Y.Səmədoğlu). Birinci tipin özünü də iki növə ayırmaq mümkündür: 1. Baş cümlənin mübtədası yarımçıq cümlə şəklində olur. Bu növdə baş cümlə müxtəlif mənalar ifadə edə bilir. Hər şeydən əvvəl, baş cümlə zaman mənasında olur. Məs.: Bir neçə gün idi ki, Rza bəy Tiflisdən icazənamə ilə qayıdıb gəlmişdi. Anam gülümsədi, bu neçə ayda birinci dəfə idi ki, balaca gülümsəyirdi, sevindim ki, anam daha sağalır, son demə çırağın axır işığıymış bu təbəssüm.
Bir neçə gün idi ki, molla kəndə getmişdi. Birinci dəfə idi ki, belə bir səadət əllərinə düşürdü. (“Aləmdə səsim var mənim” romanı, Ə.Cəfərzadə). Bəzən baş cümlə münasibət mənasına malik olur. Məs.: Şahbaz, doğrudur ki, xaricə getmək istəyirsən? Sizə məlumdur ki, mən məşriq-zəminin bir çox tanınmış şəxsiyyətləri ilə dostluq eləyirəm, onlarla yazışıram. (“Aləmdə səsim var mənim” romanı, Ə.Cəfərzadə). Bu sözdən görünür ki, qatillər adi quldur deyilmişlər, həmin cinayəti kiminsə təhriki ilə ediblər. (Anar) Məlumdur ki, folklorumuzda, nağıl və dastanlarımızda, ümumiyyətlə el zehniyyətində, xalq inanclarında at, qoç obrazları – hünər, bərəkət rəmzi kimi, müqəddəs simvollar kimi yaşayır. (Anar) Baş cümləsi münasibət bildirən bu cür cümlələrdə baş cümlənin bir qismi öz müstəqilliyini itirərək ara sözə çevrilmək prosesini keçirir. Məs.: Qəribədir ki, bir-iki gün əvvəl ona Seyyidin içkiyə qurşandığını xəbər verən Molla Qurbanqulu və daha sonra Hacı Əsəd çox canfəşanlıq elədiyindən bir neçə gün idi ki, şair onun yadından çıxmırdı; bu gün də səhərdən bir neçe dəfə onu xatırlamış və görməyi arzulamışdı. (“Aləmdə səsim var mənim” romanı, Ə.Cəfərzadə).
Görünür ki, insan dünyasında ən ədalətlə paylanmış nemət ağıldır. Qəribədir ki, heç öz ağlından gileylənmir. Düzdür, bu sözləri siçovulun ağzından eşidəndə xəstə olası adamın bədəninə müxtəsərcə üşütmə gəlmişdi, yüngülvarı udqunmuşdu, amma qorxmamışdı, vedrəni deşiklərdən birinə boşaldıb, özünü heç o yerə qoymamağa çalışaraq soruşmuşdu. (“Qətl günü” romanı, Y.Səmədoğlu). 13
Mübtəda budaq cümləsinin bu növündə bir istisna kimi bəzən baş cümlənin sonunda -mı 4 şəkilçisi də işlənir. Məs.: Yaxşı olmazmı ki, müasir adam hər sahədə, hər işdə novator olsun. Ana, ola bilərmi ki, Gülbaharı bura çağırtdırasan. Mübtəda budaq cümləsinin bu növündə bəzən baş cümlənin xəbəri elə gəlir, belə çıxır, ağlına gəldi, fikrindən keçdi və s. frazeoloji vahidlərlə ifadə olunur. Məs.: Ona elə gəlir ki, pis-yaxşı işləyənlərin hamısı bu anketlərdir. Mənə elə gəlir ki, indi pəncərələrin hamısını taybatay açsalar da, bura metrolarda işləyən güclü hava kompressoru qoysalar da, bu iy bir yana gedəsi deyil: dərman iyi otağın havasına və divarlarına ömürlük hop- muşdu. (“Qətl günü” romanı, Y.Səmədoğlu). Belə çıxır ki, biz məsələni anlamamışıq. Fikrindən keçdi ki, bir uşaqlara baş çəksin. Mübtəda budaq cümləsinin bu növündə maraqlı bir xüsusiyyət də budur ki, bəzən baş cümlə budaq cümlənin arasında yerləşir. Yəni budaq cümlənin bir hissəsi baş cümlənin əvvəlinə keçir. Məs.: Qədir ilk dəfə idi ki, camaat arasında əli - qolu sarıqlı yerə sərilmişdi. Qurbanəli üç aydır ki, əsgər gedib. Üzünə ağ çəkilmiş bədənnüma güzgü 17 ildir ki, balaca otaqda dustaqdır. Bir neçə gün idi ki, Xanımsoltan Məhəmməd ilə təkbətək danışmaq, İsmayılın, Vəlinin sözlərini ona çatdırmaq, sonbeşiyinə öyüd-nəsihət vermək istəyirdi. (“Aləmdə səsim var mənim” romanı, Ə.Cəfərzadə).
İndi bir ay olardı ki, belə dərs oxumaq davam edib gedirdi. Qürbət iki-üç həftə idi ki, təzə mənzilə köçmüşdü. (Anar) Ürəyində bu gün neçənci dəfə idi ki, "şükür, şükür" deyirdi. (“Qətl günü” romanı, Y.Səmədoğlu). 2. Baş cümlənin mübtədası olur və mübtəda o, bu, orası, burası, eləsi, beləsi, elələri, belələri, bəziləri, o şey, bu şey və s. kimi sözlərlə ifadə olunur. Qəlib söz kimi çıxış edən bu sözlərin mənası budaq cümlə vasitəsilə aydınlaşır. Məs.: O doğrudur ki, kəndlilər soyulur? O doğrudur ki, işçilərin vəziyyəti ağırdır? Hələ orası da yadımdadır ki, xırmanlar təzəcə döyülürdü. Eləsi də olurdu ki, heç kəsi yaxına buraxmırdı. Amma elələri də vardır ki, hoppanıb ağacın budağını qırır, yazıq ağacı şil - küt edirdilər. Bu birinci dəfə idi ki, öz oğlunun gözlərindəki təmizlikdən, şəffaflıqdan Ziyad xanın nəfəsi belə tıncıxırdı. (Anar) Elə olmalıdır ki, heç kəs fağır, kasıb olmasın, birisi o birisinin əlinə baxıntı olmasın!
14
(“Aləmdə səsim var mənim” romanı, Ə.Cəfərzadə). Ən qəribəsi bu olmuşdu ki, Ziyad xan özü də həmin əzab-əziyyətlərinin səbəbini bilmirdi. (Anar) Qeyd: Mübtəda budaq cümləsinin birinci tipində bəzən baş cümlədən sonra gələn budaq cümlələr həmcins olur. Yəni baş cümlədən sonra bir neçə budaq cümlə gəlir. Buna həmcins budaq cümləli polipredikativ mübtəda budaq cümləsi də deyilir. Bu qəbildən olan mübtəda budaq cümlələrin baş cümləsində o, bu, burası, belə və s. əvəzliklər işlənir. Həm- cins budaq cümlələr isə həmin əvəzlikləri izah edir, aydınlaşdırır. Məsələn: Burası da çox mühümdür ki, hərtərəfli inkişaf etmiş intibah adamları dövrün irəli sürdüyü tələblər və məsələlərlə yaşayır, mübarizələrdə yaxından iştirak edir... hər kəs bacardığı kimi, qə- ləmlə, silahla, sözlər və ya hamısı ilə birlikdə çalışır, vuruşurdu. (Anar). Bəzən həmcins budaq cümlələr baş cümlədə iştirak etməyən mübtədanı izah edir, aydınlaşdırır. Məsələn: Doğraram o it küçüyünü, bircə bu qalmışdı ki, şamaxılıları mənim üstümə güldürsün. (“Aləmdə səsim var mənim” romanı, Ə.Cəfərzadə).
Heç fikrimə gəlmədi ki, illər keçir, Manya da başqaları kimi böyüyür, pioner yaşı bəlkə də çoxdan ötüb. (Anar) Polipredikativlik məktəb qrammatikalarında, ali məktəb dərsliklərində “çoxkompo- nentli”, “bir neçə budaq cümləli”, “qarışıq tipli mürəkkəb cümlələr” adları altında şərh edilmişdir. İkinci tip. Mübtəda budaq cümləsinin ikinci tipində budaq cümlə əvvəl, baş cümlə sonra işlənir. Budaq cümlə baş cümləyə kim, kim ki, hər kim, hər kim ki, hər kəs, hər kəs ki, kimə ki, kimi ki, hər nə, hər nə ki və s. bağlayıcı sözlərlə bağlanır. Baş cümlədə mübtəda vəzifəsində mübtədanın qəlibi kimi qarşılıq bildirən o sözü işlənir. Buna korrelat söz də deyilir. Budaq cümlə qarşılıq bildirən sözü izah edir. Məs.: Kimə ki, məktub gələrdi, o, hədsiz dərəcə də sevinərdi. Kim ki, iş üstündə ürək əridir, o, gülşənə döndərir bomboz çölləri. Kimin ki, ağlı var, o bir qaydada yaşar. Nə tökərsən aşına, o çıxar qaşığına. (atalar sözü) Qapıdan çıxanda dedi: “– Fuad, kim ki, öz işinə məsuliyyətlə yanaşır, o uğurlu nəticələr əldə edir”. (Anar) Kim ki, xalqı bir gecə əqli ilə şad etdi,
15
O, demək, sabahkı evini abad etdi. (N.Gəncəvi) Belə halda budaq cümlənin sonunda -sa 2 şəkilçisi də işlənə bilir. Həm də -sa 2
şəkilçisi bağlayıcı sözdəki ki ilə növbələşir: -sa 2 olduqda ki olmur, ki olanda isə -sa 2
Əgər
qulyabanı varsa, yəqin qış aylarında gəlib bizim həyətdə yaşayır. (“Qətl günü” romanı, Y.Səmədoğlu). Sona, şerimi sənin kimi bir dilbər oxuyub başa düşürsə, onu sevib əzbərləyirsə, daha nə dərdim.
(“Aləmdə səsim var mənim” romanı, Ə.Cəfərzadə). Kim məşğul deyilsə, de gəlsin. (Anar) Kim özünü xalqın maariflənməsinə həsr edirsə, mükafatı özündə tapır, öz vicdanını təmizləyir. Bəzən qarşılıq bildirən söz işlənmir. Lakin təsəvvür edilir. Bəzən də baş cümlədə onun əmələ gətirdiyi birləşmənin ikinci tərəfi işlənir. Məs.: Hər kəs ki, əcnəbilərin və müsəlmanların da əhli-əyal və ər-örvət işlərindən yaxşıca xəbərdardır, mənim sözlərimi başa düşər. Fərəhgilə nə qədər elçi gəlirdisə, hamısı kiçik qızı seçirdi. (Anar). Qeyd: Mübtəda budaq cümləsinin ikinci tipində bəzən baş cümlədən əvvəl gələn budaq cümlələr həmcins olur: kim ki, dilxorçuluğa düçar oldu, bir-iki stəkan araq içib özünə gəlir. (“Qətl günü” romanı, Y.Səmədoğlu). Kim torpağı becərməyi sevirsə, kim bütün qüvvəsini bu işə verə bilirsə, o, torpağın ən yüksək mükafatına, məhsuldarlığa layiq olur. (Anar). Mübtəda budaq cümləsinin üçüncü tipindən də danışmaq olar. Bu tipdə yenə budaq cümlə əvvəl gəlir və baş cümləyə sual əvəzlikləri ilə bağlanır. Məs.: indi niyə belə eləyir, məlum deyil. Niyə gəlmir, məlum deyil. Nə üçün danışmır, bilmirəm. Nə təhər getdilər, bilinmir. Üçüncü tipdə olan bu cür cümlələri birinci tipə çevirmək mümkündür: Bilinmir ki, nə təhər getdilər.
16
Tərtib etdiyimiz kurs işinin əsas müzakirə obyekti “Tabeli mürəkkəb cümlələr. Mübtəda budaq cümləsi, tipləri” oldu. Tədqiqatı 2 istiqamərdə apardıq. İlk istiqamət tabeli mürəkkəb cümlələr və onlar haqqında ümumi məlumat, tipləri, növləri barədə oldu. Qeyd elədik ki, tərkibindəki sadə cümlələrdən biri qrammatik cəhətdən müstəqil, digəri isə ondan asılı olan mürəkkəb cümlə tabeli mürəkkəb cümlə adlanır. İki və daha artıq cümlənin məna və qrammatik cəhətdən tabelilik yolu ilə vahid bir tam kimi birləşməsi nəticəsində əmələ gələn cümlələrə tabeli mürəkkəb cümlələr deyilir. Bildirdik ki, tabeli mürəkkəb cümlədə budaq cümlə baş cümləyə aid olub onu müxtəlif cəhətdən izah edir. Budaq cümlə ya baş cümlənin buraxılmış bir üzvü yerində işlənir, ya da baş cümlənin ümumi məzmunu ilə bağlı olur. Budaq cümlə baş cümləyə bir sıra vasitələrlə bağlanır. Tədqiqatımızın ikinci istiqaməti isə, mübtəda budaq cümləsi və onun tiplərini incələmək oldu. Qeyd etdik ki, Mübtəda budaq cümləsi ya baş cümlənin olmayan mübtədasının əvəzində işlənir, ya da baş cümlənin işarə əvəzliyi ilə ifadə olunmuş mübtədasının mənasını izah edib aydınlaşdırır. Öyrəndik ki, baş və budaq cümlələrin yerinə, bağlayıcı vasitələrə görə mübtəda budaq cümləsinin başlıca olaraq iki tipi vardır: Birinci tip - bu tipdə baş cümlə əvvəl, budaq cümlə sonra işlənir. Budaq cümlə ya baş cümləyə yalnız intonasiya ilə, ya da ki bağlayıcı ilə bağlanır. İkinci tip - mübtəda budaq cümləsinin ikinci tipində budaq cümlə əvvəl, baş cümlə sonra işlənir. Budaq cümlə baş cümləyə kim, kim ki, hər kim, hər kim ki, hər kəs, hər kəs ki, kimə ki, kimi ki, hər nə, hər nə ki və s. bağlayıcı sözlərlə bağlanır. Baş cümlədə mübtəda vəzifəsində mübtədanın qəlibi kimi qarşılıq bildirən o sözü işlənir. Tədqiqat apararkən seçilmiş nümunələr “Liman” romanı (Anar), “Qətl günü” (Yusif Səmədoğlu), “Pillələr” (Əli Kərim), “Aləmdə səsim var mənim” romanının (Əzizə Cəfərzadə) dili üzrə oldu. Kurs işinin sonunda istifadə etdiyimiz ədəbiyyatların (istinad nöqtələrinin) siyahısını qeyd etdik.
|