Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan respublikasi föVQƏladə hallar naziRLİYİNİn akademiyasi
Yüklə 1,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.Dövl ət başlıca siyasi təsisatdı.Dövlətin mənşəyi, mahiyy əti vəsəciyyəvixüsusiyyətləri Dövl ət cəmiyyətin siyasi sisteminin mərkəzi elementi, siyasi hakimiyy ətin başlıca daşıyıcısı kimi çıxış edir.O, siyasi fəaliyyətin v ə siyasi münasibətlərin başlıca subyekti və eləcə də əsas obyektidir.Dövl ət yarandığı andan etibarən cəmiyyətin həyatına qarşılıqlı sinfi münasibətlərin və ziddiyyətlərin tənzimlənməsində, şəxsiyyətin hüquq və azadlıqlarının təmin olunmasında böyük rol oynayır.Bu səbəbdən də fəlsəfi, sosioloji, politoloji ədəbiyyatda dövl ət probleminin öyrənilməsinə xüsusi diqqət yetirilir.Dövlət siyasi elmin ən fundamental problemlərindən biridir.Dövlətin m ənşəyi və mahiyyəti, cəmiyyətlə dövlətin nisbəti,dövlət aparatının f əaliyyəti, şəxsiyyətin və dövlətin qarşılıqlı münasibət- ləri m əsələsinə dair müxtəlif mülahizələr irəli sürülmüşdür. Dövl ətin tədqiqinə dair üç müxtəlif mövqe təşəkkül tapmışdır. 85 1.Siyasi f əlsəfi-antik ənənələrdən irəli gələn və dövləti ümumi işin həlli, cəmiyyətdə insanların birgə həyatının təmin edilməsi vasit əsi hesab edən istiqaməti (Aristotel, Russo və b). 2.Sinfi c əmiyyətin siniflərə bölünməsini və sinfi mübarizə vasit ələrini doğuran görüşlər. 3.Hüquqi dövl əti hüququn və qanunun mənbəyi kimi qəbul ed ən ideya istiqaməti. Dövl ətməcburetmə mexanizminə, hüquqi sanksiyalara, xüsusi f əaliyyət aparatına əsaslanan cəmiyyətin siyasi sisteminin başlıca siyasi t əsisatı, ümumi hakimiyyət orqanı kimi çıxış edir.Onun mü əyyənləşdirdiyi başlıca xətt siniflərin və sosial qrupların m ənafelərinin uyğunlaşdırılmasından, istifadəsindən və reallaşdırıl- masından ibarətdir. Digər siyasi təsisatlardan fərqli olaraq, dövlət ümumilik k əsb edən əlamətə malikdir, elə buna görə də, o, nəinki xüsusi, partikulyar, el əcə də ümumi mənafeləri ifadə etməyə qadirdir.Dövl ətin mənşəyi (genezisi) problemi həmişə geniş təhlil predmeti olmuşdur.Dövlət haqqında ilk təsəvvür hakimiyyətin ilahi m ənşəyi ideyası ilə bağlıdır. Teokratik konsepsiyalarda o, “ilahi qüvv ənin işi” kimi n əzərdən keçirilir.Qədim Şərq və yunan xalqlarının miflərində ali hakimiyy ət nümayəndələrini ilahi mənşəyə malik olması göst ərilirdi.Müasir dövrdə dövlətin ilahi mənşəyi məsələsi dinlərdə daha çox ifad ə olunur. Patriarxal n əzəriyyə dövlətin meydana gəlməsini tayfa və q əbilələrin birləşməsinin təbii və üzvi nəticəsi kimi nəzərdən keçirir. Antropoloji n əzəriyyəAristotelin əsərlərindən çıxış edərək dövl ətin təzahürünü insanın ictimai təbiəti ilə əlaqələndirir.Aristotel iddia edirdi ki, insan ictimai (siyasi) v ə kollektiv varlıq kimi mü əyyən birgəyaşayış formalarında mövcud ola bilər, h əminbirgəyaşayış formalarından ən yüksəyi isə dövlətdir.Eləcə də Konfutsi dövl əti böyük ailə hesab edərək, hökmdarları itaətdə olanlarla m əhz bu cür qarşılıqlı münasibətlərə çağırırdı. 86 Əsasını ictimai müqavilə ideyası təşkil edən müqavilə n əzəriyyəsi tərəfdarları (T.Hobbs, C.Lokk, J.J.Russo) hesab edirdil ər ki, dövlət insanlar arasında könüllü razılığın məhsuludur. XIX əsrdə işğal nəzəriyyəsi geniş yayıldı (L.Qumploviç, F.Oppenheymer). H əmin nəzəriyyəyə görə, dövlətin meydana g əlməsinin başlıca səbəbi kimi bəzi xalqların digərlərini işğal etm əsi etiraf edildi.Eyni zamanda işğalçılıq müharibələrinin c əmiyyətdə sinfi münasibətlərin təşəkkülünə imkan yaratması və mü əyyən dərəcədə dövlətin meydana gəlməsi prosesini şərtləndirməsi də qeyd olunurdu.Dövlətin mənşəyinə dair sosial- iqtisadi n əzəriyyə, eləcədə marksizm hesab edir ki, dövlətin t əzahürünün başlıca səbəbi əmək məhsuldarlığının inkişafı prosesidir.Dövl ət öz inkişafının ilk mərhələlərində ənənəviformada çıxış etmişdir,adət və normalar əsasında kortəbii formalaşmışdır. Y ənidövlət genetik cəhətdən (mənşə etibarilə) cəmiyyətin tarixi inkişafının, onun differensasiyasının və sinfi ziddiyyətlərin t əzahürünün məhsuludur,funksional baxımdan o, cəmiyyətin bütöv- lüyünü t əmin edir, hakim siniflərin-dairələrin mənafeyinin müdafi əçisidir, struktur nöqteyi-nəzərdən hakimiyyətin fəaliyyətinin forma v ə üsullarını, idarəetmə aparatının xüsusiyyətlərini möhk əmləndirir. Dövl ətin mahiyyətli əlamətlərinə siyasi kateqoriya olmaq etibaril ə müəyyən ərazi və sərhədin mövcudluğu, onun əhaliyə, v ətəndaşlara malik olması, ərazinin həcmi və əhalinin sayı, vergil ərin yığılması, xüsusi məcburetmə aparatının və məmurların mövcudluğu aiddir. Dövlət elə xüsusi şəxslər təbəqəsindən ibarətdir ki, m əhz hakimiyyəti öz əlində mərkəzləşdirir.Siyasi hakimiyyət dövl ət sayəsində və onun vasitəsilə suverenliyi, başqa sözlə, ölkə daxilind ə aliliyi və xaricdən qeyri-asılılıq kimi öz mühüm c əhətlərini reallaşdırır.Eyni zamanda dövlət ictimai həyatı tənzim- l əyən və hamı üçün məcburi xarakter daşıyan hüquqi yaradıcılıq, qanunların hazırlanması kimi çox mühüm funksiyaları yerinə yetirir.Bu t əsisat cəmiyyətin bütün təşkilatlarının fəaliyyətini 87 qaydaya salır, həmin fəaliyyətin əsas formalarını, onun metodlarını, qeyri-dövl ət orqanlarının səlahiyyətlərini müəyyənləşdirir.Maks Veberin qeyd etdiyi kimi, zorakılıqdan qanuni istifadə edilməsi yalnız dövlətə xasdır. Bel əliklə, dövlət cəmiyyətdə siyasi hakimiyyətin təşkili və h əyata keçirilməsi formasıdır, o, xüsusi aparatın köməyi ilə fərdin v ə cəmiyyətin mövcudluğunun əsasını həqiqətən təmin edən spesifik siyasi t əsisatdır.Dövlətin mahiyyətinin və başlıca parametrl ərininbaşa düşülməsi dövlətlə vətəndaş cəmiyyətinin nisb əti probleminin aydınlaşdırılmasına imkan yaradır.Bu problem mühüm siyasi əhəmiyyət kəsb edir, çünki onun həlli vasitəsilə ictimai h əyatın dövlət tərəfindən tənzimlənməsinin real həcmini d ərk edə bilərik, eləcə də vətəndaşın şəxsi həyatı sferasına dövlətin t əsirinin həddini və imkanlarını müəyyənləşdirmək mümkündür.V ətəndaş cəmiyyəti dövlətlə bərabər elə sosial məkanın bir hiss əsini təşkil edir ki, insanın həyat fəaliyyəti buradan sızılır.O, özünd ə qeyri-dövlət əlaqələrinin və muxtar fərdlərin münasib ətlərinin məcmusunu birləşdirir. Vətəndaş cəmiyyəti sferas ının ayrılığının başlıca meyarı özünü idarə və özünü təşkilin başlanğıcında inkişaf edən insanların qarşılıqlı sosial münasib ətlərinin müəyyən sahəsinin dövlətdən ayrılmasıdır. V ətəndaşcəmiyyəti çərçivəsində formal-məhdudlaşdırma imkanları insanın həyat fəaliyyətinə birbaşa müdaxilə və onun siyasi-hüquqi t ənzimlənməsi minimuma endirilir. Vətəndaş cəmiyyətinin əsasını f ərdin iqtisadi azadlığı, iqtisadi və siyasi hakimiyyət arasındakı h əddin müəyyənliyi, insanın həyat fəaliyyəti mənbələrinin müxt əlifliyi və iqtisadi seçim azadlığı təşkil edir. Vətəndaş c əmiyyətinin miqyası və hüdudu, onun inkişaf səviyyəsi xeyli d ərəcədə dövlətdən asılıdır.Əgər demokratik dövlət şəxsi həyat f əaliyyəti formaları üçün əlverişli şərait yaradırsa, totalitar (avtoritar) dövl ət isə, əksinə, vətəndaş cəmiyyətinin normal f əaliyyətinə mane olur, onu son dərəcə məhdudlaşdırır.Dövlətlə v ətəndaş cəmiyyətinin prinsipial fərqi onların strukturunda ifadə 88 olunur.Əgər dövlət tabeçilik kəsb edirsə, vətəndaş cəmiyyəti isə tabeçiliy ə malik olmayan xarakter daşıyır.Eyni zamanda dövlət və v ətəndaş cəmiyyəti öz mövcudluq üsullarına görə də f ərqlənirlər.Dövlət demokratik və eləcə də totalitar (avtoritar) quruluşa malikdirsə, vətəndaş cəmiyyətinə isə daxilən demokratik d əyərlər aiddir.Cəmiyyətin siyasi sistemi vahid normativ dəyərlər əsasında təşkil olunan siyasi subyektlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin m əcmusu- dur.Siyasi sistemin özəyini təşkil edən dövlətin özü də geniş mənada insanlar arasındakı əlaqədir.Yeganə ali hakimiyyətə tabe olan siyasi birlikdir.Dövl ət insanların davranışının məcburi sur ətdə tənzimlənməsini nəzərdə tutan və normalar sistemi əsasında idar ə olunan təşkilatdır.Onun məqsədi ümumi mənafeyi və ümumi irad əni ifadə etməkdən, insan hüquqlarını və azadlıqlarını qorumaqdan ibar ətdir.Müasir dövlət insanın ümumi hüquqlarını, başlıca sosial-siyasi və hüquqi dəyərləri təmin edən təsisatlarsız t əsəvvür edilə bilməz. Siyasi birlik olmaq etibaril ə dövlət vahid iqtisadi və mədəni m əkan çərçivəsindədir.Eyni zamanda dövlət müasir dünya birliyi ç ərçivəsində mövcuddur və fəaliyyət göstərir. Dövləti cəmiyyətlə eynil əşdirmək olmaz.Çünki cəmiyyət dövlətə nəzərən daha geniş anlayışdır.Cəmiyyətin bir hissəsi olmaq etibarilə dövlət onun siyasi v ə sosial təşkili formasıdır. Yəni dövlət cəmiyyətin başlıca siyasi t əsisatı olmaqla, insanlar arasında tarixən qərarlaşan siyasi, sosial- siyasi əlaqələr və hüquqi münasibətlər sistemidir.Dövlət normativ qaydalara v ə iqtisadi kompleksə malik olmadan müstəqil suveren dövl ət ola bilməz.Məhz dövlət konkret məkan-zaman çərçivəsində mövcud olan kollektiv fenomendir.Bel əliklə, dövlət milli və çoxmill ətli qurumun yaratdığı və müəyyən ərazidə möhkəmlənən siyasi t əsisatdır. Dövl ətin formaları və tipləri çoxaspektlidir.Tarixi inkişafda t əzahür edən bu müxtəliflik müasir dövrdə 200-dən artıq dövlətin mövcud olduğu dövrdə də nəzərə çarpır.Marksizmə görə, dövlətin t əsnifatı üçün əsas və yeganə meyar onun sosial-iqtisadi, sinfi 89 mahiyy əti götürülür.Bu baxımdan dövlətin quldarlıq, feodal, burjua, sosialist, el əcə də kapitalizmə və ya sosializmə keçid oriyentasiyalı tipl əri müəyyənləşdirilir.Marksizmdən fərqli olaraq dövlətin tipl ərinin təsnifatına formasiyalı münasibətlə yanaşı, sivil mövqed ən yanaşma da diqqəti cəlb edir.Sivil yanaşmanın əsasını ictimai inkişafın mənəvi-əxlaqi və mədəni amilləri təşkil edir.H əmin amillər cəmiyyətin sosial və dövlət həyatına güclü təsir göst ərir. Ali hakimiyy ət təşkili üsuluna görə dövlət monarxiya və respublikaya bölünür.Müasir dövrd ə dünya dövlətlərinin üçdə biri monarxiya formasında mövcuddur və bu ölkələrin əksəriyyəti də konstitusiyalı monarxiyadır.Monarxiyada dövlət başçısı irsi qaydada mü əyyənləşir, monarxın seçilməsi heç bir dövlət orqanından və əhalidən asılı olmayaraq qərarlaşır. Konstitusiyalı monarxiyada hökmdarın hakimiyyəti Konstitusiya ilə məhdud- laşdırılır.Böyük Britaniyada, Belçikada, Hollandiyada, İsveçdə, Norveçd ə, Danimarkada, İspaniyada, Yaponiyada bu idarəetmə forması mövcuddur.Belə dövlətlərdə parlament və hökumət xeyli v əzifə həyata keçirir.Respublika quruluşlu dövlətlərdə dövlət hakimiyy ətinin yüksək orqanlarının formalaşması seçkilər vasitəsilə baş verir. İcraedici hakimiyyətin başçısı sayılan prezidentin seçildiyi respublikalar (ABŞ, Fransa və b.)prezidentli respublika hesab olunurlar. Parlament t ərəfindən formalaşdırılan icra hakimiyy ətinin hökumətə məxsus olduğu respublikalar parlamentli respublikalar adlanır (İngiltərə,Almaniya, İtaliya və b.). Dövl ət forması hakimiyyətin ərazi və sinfi-siyasi təşkilin xarici t əzahürüdür və özündə üç elementi birləşdirir.Buraya ərazi quruluşu, idarəetmə forması və siyasi rejim aiddir.Dövlətin əlamətə gör ə iki başlıca forması-unitar, federativ və keçid forma olan konfederasiya f ərqləndirilir. Unitar dövl ət(unitar latın dilində “unis” sözündən götürülüb bir, vahid dem əkdir) vahid konstitusiyaya və vətəndaşlığa ali hakimiyy ətin vahid orqanları sisteminə malik olması və ölkənin 90 bütün ərazisində m əhdudlaşdırılmayan fəaliyyəti ilə s əciyyələnir.Unitar dövlət mono (vahid) milli dövlətdir.Belə dövl ətlərdə əgər digər millətlərin nümayəndələri mövcuddursa, onların problemi muxtar birliklərin köməyi ilə həll olunur.Buraya Böyük Britaniya , İspaniya, Finlandiya və b.dövlətləri aid etmək olar. Bel ə dövlətdə bütün dövlət aparatının mərkəzləşdirilməsi h əyata keçirilir və yerli orqanların nəzarəti altında birbaşa və yaxud dolayı yolla tətbiq edilir.Mərkəzi hakimiyyətin yerli orqanlar üz ərində hansı nəzarəti həyata keçirməsindən asılı olaraq, m ərkəzləşdirilmiş və yerli unitar dövlət fərqləndirilir.Eyni zamanda bel ə dövlətdə vahid məhkəmə sistemi həyata keçirilir, birkanallı vergi sistemind ən istifadə edilir. Federasiya(latın dilində “fedus” sözündən götürülüb ittifaq, birlik anlamını ifadə edir)federal qanunvericilikdə nəzərdə tutulan m əsələlərin həllində müəyyən müstəqillik səlahiyyətlərinə malik bir neç ə dövləti və ya dövlət birlikləri (ştatlar, respublikalar, mahallar, kantonlar v ə s.)birləşdirən ittifaq dövlətidir.Onun ərazisi federasiya subyektl ərinin ərazisindən ibarətdir.Lakin həmin subyektlər tam suverenliy ə malik deyillər və federasiya tərkibindən çıxmaq hüququndan m əhrumdurlar.Federasiyada dövlət aparatının iki s əviyyəsi mövcuddur: federal ittifaq və respublika; burada palatalı federal parlament yaradılır, bu palatalardan biri federasiya subyektl ərinin mənafeyini əks etdirir.Onun formalaşması üçün əhalinin sayından asılı olmayaraq, bərabər nümayəndəlik prinsipind ən istifadə edilir.Federasiyalı dövlətdə ikili vətəndaşlıq mövcud ola bil ər, amma buna baxmayaraq federal qanunun federasiyasubyektl ərinin qanunu üzərində aliliyi prinsipi m əcburidir.Belə dövlətdə federasiyasubyektləri özünün məhkəmə sistemin ə malikdir, ikikanallı vergi sistemindən istifadə edilir: federal vergi v ə federasiyasubyektlərinə aid olan vergi.Bu cür dövl ətdə başlıca məsələ ittifaqla federasiyasubyektləri arasında s əlahiyyətlərin həddinin dürüst mü əyyənləşdirilməsidir.Federasiyada ərazi inzibatiəlamət (ABŞ) və 91 ya milli- ərazi əlaməti (keçmiş SSRİ), eləcə də qarışıq əlamət (indiki Rusiya) üzr ə t əşkil olunur.Ərazi federasiyası federasiyasubyektl ərinin dövlət suverenliyinin xeyli dərəcədə m əhdudlaşdırılması ilə səciyyələnir və onun federasiyadan çıxmaq hüququ yoxdur.Milli federasiya bir neç ə millət və xalqın mövcudluğu ilə bağlıdır,bufederasiya ərazi federasiya ilə müqayis ədə böyük suverenliyə malikdir. Konfederasiyamüst əqil dövlətlərin daimi və ya müvəqqəti ittifaq ı olub, onların ümumi məqsədlərini təmin etmək üçün yaradılır.Konfederasiya özünün ümumi qanunvericilik, icraedici və m əhkəmə orqanlarına malik deyildir.Onun üzvləri suverenliyini, vergi sistemini, ordusunu, v ətəndaşlığı (məsələn, İsveçrə) saxlayır. Konfederasiyalar ad ətən uzun ömürlü olmur.O, ya dağılır, ya da federasiya şəklində təşkil olunur.Dövlət çoxsaylı funksiyalarının h əyata keçirilməsini, cəmiyyətin siyasi cəhətdən idarə olunmasını peşəkar məmurlardan ibarət çoxsaylı dövlət aparatının vasitəsilə reallaşdırır.Ənənəvi olaraq, dövlət hakimiyyətinin üç başlıca qolu f ərqləndirilir: ayrı-ayrı ölkələrdə müxtəlif cür təşkil edilən və adlandırılan qanunverici, icraedici və məhkəmə hakimiyyəti. Bürokratizm (latın dilində büro-stol, yunan dilində kratiya- hakimiyy ət deməkdir, yəni stol hakimiyyəti mənasını ifadə edir)icraedici hakimiyy ətin mərkəzinin cəmiyyət üzvlərinin irad əsindən ayrılmasına əsaslanan korporativ idarə sisteminin iyerarxiyal ı təşkilidir.O, dövlət aparatının strukturunda xüsusi qapalı mühiti təşkil edir.Bürokratiya praktiki olaraq özünü dövlətlə, öz m ənafeyini isə dövlətin mənafeyi ilə eyniləşdirir.Onun üçün dövl ət məsələləri dəftərxana məsələlərinə, dəftərxana işçiləri isə dövl ət işçilərinə çevrilir.Bürokratiyanın yeganə ideologiyası vəzifə- p ərəstlik-mənsəbpərəstlikdir. Qərb politologiyasında bürokratiya fenomeni Maks Veber t ərəfindən nəzərdən keçirilmişdir. Müasir ictimai praktikada dövl ətin inkişafında iki aydın meyl müşahidə olunur.Bir tərəfdən, makroiqtisadi problemlərin həllində, mür əkkəbləşən bütün sosial və siyasi proseslərin tənzimlənməsində, 92 informasiya axının artmasında dövlətin rolu və əhəmiyyəti gücl ənir.Bütövlükdə bəşəriyyətin,sivilizasiyanın hazırkı inkişaf m ərhələsində dövlətin fəal iştirakı olmadan çoxsaylı problemləri h əll etməyə kifayət qədər əsas yoxdur.Hər bir siyasi sistemin inkişafı ilə bağlı olaraq siyasi təsisat kimi dövlətdə təkamül prosesin ə məruz qalır və təkmilləşir.Müasir dövlətin inkişafında ciddi əhəmiyyət kəsb edən bir sıra meyllər nəzərə çarpır.Dünya dövl ətlərinin əksəriyyətinin inkişafında başlıca meyl onların əsil demokratik hüquqi dövl ət yaradılmasına səy göstərmələridir.Bu c əhət Avropa ölkələrinin əksəriyyətinin konstitusiyasında öz əksini tapmışdır.Müasir demokratik dövlət, hər şeydən əvvəl, hüquqi mahiyy ət kəsb edir.Hüquqi dövlətin müasir modeli nəinki keçmişə aid olan t əcrübəni, eləcə də son illərin dəyəri hesab olunan demokratik prinsipl ərin müəyyən hissəsini özündə əks etdirir.Bəs hüquqi dövl ət deyəndə biz nəyi nəzərdə tuturuq? Fikrimizcə bu, Yüklə 1,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|