Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan respublikasi föVQƏladə hallar naziRLİYİNİn akademiyasi
Si yasi şüurun ideoloji komponenti
Yüklə 1,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 3.Si
yasi şüurun ideoloji komponenti Siyasi şüurda ideologiya mühüm yer tutur. Şəxsiyyət və ictimai qruplar praktiki f əaliyyətlərində ideoloji məqsədləri, prinsipl əri, doktrinaları başlıca siyasi dəyər kimi qiymətləndirirlər, çünki ideoloji d əyərlər xeyli dərəcədə onların siyasi səylərini mü əyyənləşdirir. Siyasi ideologiya siyasi şüurun daha təsirli forması olmaqla, dövl ətin və digər vacib hakimiyyət təsisatlarının f əaliyyətini istiqamətləndirir və cəmiyyətin bütövlüyünü təmin edir. İdeologiya terminini elmi dövriyyəyə ilk dəfə fransız tədqiqatçı filosofu Antuan Destyut deTrasi b əxş etmişdir. O, istər XVIII əsrin sonunda yazdığı “Düşünmək qabiliyyəti haqqında etüdlər” əsrində, ist ərsə də dörd cilddən ibarət “İdeologiyanın ünsürləri” adlı əsərində ideologiyanı “ideyaların təşəkkülü və insan təfəkkürünün qanunları haqqında elm” kimi əsaslandırmağa cəhd etmişdir. Maarifçilik dövründ ə təşəkkül tapan siyasi ideologiya arzu edilən ideal c əmiyyət haqqında təsəvvürləri əks etdirirdi. Müasir elmdə ideologiya termininin şərhində müxtəlif mövqelər nəzərə çarpır. T.Pars ons ideologiyanı geniş tutumlu anlayış kimi şərh edərək, ona funksional yanaşma kontekstində diqqət yetirir. 140 İdeologiyaya direktiv (göstəriş) xarakterli münasibət marksizm ə məxsusdur. Marksizmdə ideologiya sinfin köklü m ənafeyinin ifadəsi kimi vurğulanır. İdeologiyaya kulturoloji yanaşma isə onun mədəniyyət kontekstində araşdırılmasıdır və ideologiyanı sonuncunun mühüm elementi kimi nəzərdən keçirir. Bu m əsələlər M.Veberin, K.Manheymin, E.Dürkheymin əsərlərində əsaslandırılır. İdeologiya siyasi ideyaların, görüşlərin, dəyər və m əqsədlərin məcmuunun sistemləşdirilmiş növü, həmçinin fərdi və el əcə də ictimai şüurun tərkib hissəsi olmaqla bu konteksdə siyasi ideologiya kimi çıxış edir. Siyasi ideologiya siyasi xarakterli ideyalar vasit əsilə hakimiyyət münasibətləri sistemi və cəmiyyətin siyasi quruluşu barədə təsəvvürləri birbaşa əks etdirir. İdeologiya özünd ə kütləvi emosiyanı, hazırlıq və həmrəylik hissini, sosial əhval-ruhiyyəni əks etdirir. Siyasi ideologiyanın hakimiyyət sferasında rolu onun ictimai şüura yiyələnməsinin xarakterindən asılıdır. Siyasi ideologiyanın başlıca funksiyalarına sərvət yönümü, s əfərbəredici, inteqrativ, dayandırıcı-məhdudlaşdırıcı, iştirakçılıq və proqnozlaşdırma, aksioloji, müəyyən sosial qrupların mənafeyini ifad əsi, müdafiəsi və s. daxildir. Siyasi ideologiyanın bu funksiyaları, onları siyasi şüurun digər formalarından (məsələn, siyasi psixologiyadan) f ərqləndirən iki xüsusiyyət sayəsində: total əhəmiyyətə (qloballığa) idealı olmaq və normativlik əsasında yerinə yetirilir. İdeologiya və siyasətin nisbəti məsələsi ciddi nəzəri və praktiki problemdir. Eyni zamanda siyasi ideologiyanın köməyi ilə insanların dünyagörüşü təşəkkül taparaq inkişaf edir, siyasi dəyərlər v ə sərvət yönümü formalaşır. İdeologiya qrup halında olan və ictimai m ənafelərin ifadəsini təmin edən siyasi və ictimai t əşkilatların aləti kimi nəzərə çarpır, ideoloji birləşmə isə ağır həyati sınaqlarda özünü böyük yaradıcı qüvvə kimi sübut etmişdir. Bir m əqamıda qeyd etmək lazımdır ki, total siyasətin total ideologiyalaşması təhlükəlidir, belə halda cəmiyyətin siyasi həyatı özünün bütün çoxc əhətli təzahürlərində vahid ideoloji doktrina əsasında nəzərə çarpır. Həmçinin ideologiya sosial qrupların siyasi 141 reallığa münasibətini müəyyənləşdirir, eləcə də cəmiyyətin siyasi inkişafının prinsipial istiqamətini əsaslandırır. Siyasi tarix yüzillikl ər ərzində xeyli ideoloji doktrinaların təzahürü və t ənəzzülünü nümayiş etdirmişdir. Dini və milliideologiya, anarxizm v ə tyermondializm, ekologizm və xristian-demokratik ideologiyalar qüdr ətli siyasi hərəkatları istiqamətləndirmişlər. Onların əhatə dair əsi çox genişdir, özündə həm mötədil (mülayim), eləcə də radikal, ekstremist ideya-siyasi c ərəyanları birləşdirir. Siyasi ideologiyanın “sol” və “sağ” cərəyanlara ayrılması da mümkündür. Müasi r dövrün başlıca siyasi-ideoloji cərəyanlarına liberalizm- neoliberalizm, mühafiz əkarlıq-neomühafizəkarlıq, marksizm (kommunist v ə sosialist ideo- logiyası), sosial-demokratiya, faşizm aid edil ə bilər. Liberalizm ideyası antik dövrün mütəfəkkirləri sayılan Demokrit v ə Lukretsi Karr tərəfindən irəli sürülmüşdür.O, müstəqil ideoloji c ərəyan olmaq etibarilə XVII-XVIII əsrlərin sonunda ingilis maarifçil əri C.Lokk, T.Hobbs, C.Mill və A.Smitin siyasi fəlsəfəsi əsasında formalaşdırılmışdır. Şəxsiyyətin azadlığının insanın başlıca hüququ elan edilm əsi,eləcə də onun mülkiyyət sistemi ilə əlaqələndirilməsi bu baxımdan diqqəti cəlb edir. Liberalizm öz konsepsiyasının əsasının azad rəqabət idealından, sərbəst bazar münasib ətlərindən və sahibkarlıqdan ibarət olduğunu elan etdi. Bu dünyagörüşün əsasını universal şəxsi azadlıq idealı ilə əlaqədar olan f ərdiyyətçilik,humanizm və rasionalizm, insanın şəxsi dəyəri və xüsusi mülkiyy ətdən özgələşməmək, azad bazar və rəqabət təşkil edir. Hazırda klassik liberalizm öz əsassızlığını büruzə vermiş və neoliberalizm forması kəsb etmişdir. Neoliberalizmi yeni tarixi formanı məhz iqtisadiyyatda dövlət idarəçiliyinin güclənməsi və sosial m əqsədlərin rolunun artması doğurmuşdur. Neoliberalların siyasi proqramında idarə edənlərlə idarə olunanların konsensusa g əlməsi, kütlələrin siyasi prosesdə iştirakının zəruriliyi, idarəetmə q ərarlarını qəbulu qaydalarının demokratikləşməsi ideyası başlıca yer tutur. 142 Siyasi ideologiyalardan biri d ə XVIII əsrin sonunda təşəkkül tapan mühafiz əkarlıqdır. Bu termini həmin dövrdə ilk dəfə işlədən F.Şatobrian olmuşdur. Mühafizəkarlığın dünyagörüşü bütöv sistem olmaq etibaril ə ənənəvi, əxlaqi və maddi dəyərlərə istinad edən c əmiyyətin təsdiqlənməsinə əsaslanır. Mühafiz əkarlıq ideyasını təşkiledən ən mühüm cəhətlər dini dünyagörüşünə yönələn irrasionalizm, milli dəyərlərlə bağlı olan ənənəviçilik və tarixi həyat tərzidir. İkili mənəvi hadisə olan mühafiz əkarlıq bir tərəfdən müəyyənedici inersiya ədalət və adətlə bağlı olan psixoloji durum, təfəkkür tərzi, müəyyən həyati temperament, əvvəlki idarəetmə sisteminə üstünlük verən köhn əpərəst şüur sistemidir (məzmun və məqsədlərindən asılı olmayaraq), dig ər tərəfdən isə siyasətdə və bütövlükdə həyatda müvafiq davranış modelidir, öz fəlsəfi əsasları ilə səciyyələnən xüsusi ideoloji mövqedir. O, özünd ə siyasi iştirakçılığa dövlətə, sosial qaydalara v ə siyasi fəaliyyətə, partiyalara, ittifaqlara müəyyən münasib ət prinsiplərini birləşdirir, mövcud qaydaları qoruyub saxlamağa cəhd edir. Mühafizəkarlığın mənəvi ataları İ.De Mestr, Z.De Bonald, E.Berk, sonralar X.Kortes, R.Pil, O.Bismark v ə başqaları sosial qaydaları şüurlu surətdə yenidən təşkil etmək haqqında fikrin qeyri-təbiiliyini təsdiqlənməyə cəhd etmişlər. Mühafiz əkar ideoloqların fikrincə, siyasi qaydaların əsasını kompromis ə əsaslanan tədrici islahat təşkil edir. Hazırkı dövrdə mühafiz əkarlıq dünyadakı dəyişikliklərlə uyğunlaşır. XX əsrin 70- ci ill ərinin birinci yarısından etibarən mühafizəkarlıq neomühafiz əkarlıq simasında çıxış etməyə başlayır. Onun tanınmış nümay əndələri İ.Kristol, N.Podqorets, D.Bell, Z.Bjezinski və başqaları hesab olunur. Neomühafizəkarlıq vətəndaşla dövlətin qarşılıqlı əxlaqi məsuliyyətini və onların qarşılıqlı yardımını, hüquqa hörm ət edilməsini, həddən artıq demokratiyaya qeyri-inamı, dövl ət qaydalarını möhkəmliyinə əsasla- nan ailə və dini mənəvi üstünlüyünü, sosial sabitliyi c əmiyyət üçün başlıca şərt hesab edir. Onun siyasi m əqsədini, oriyentasiyasını praqmatizmfərqləndirir. 143 Müasir dövrün başlıca siyasi ideoloji cərəyanlarından biri marksizmdir,y əni kommunnist və sosialist ideologiyasıdır. Sosializm ideyası dünyaya çoxdan məlum olsa da, bu ideyanın n əzəri cəhətdən rəsmiləşməsi yalnız XIX əsrin ortalarında reallaşdı. H əmin dövrdə yaranan marksist (kommunist) ideologiyası yetkin olmayan kapitalizmin k əskin sinfi ziddiyyətləri şəraitində təşəkkül tapmışdır. Marksizmin siyasi proqramı özündə hakimiyyət münasib ətlərinin və mülkiyyət münasibətlərinin inqilabla d əyişdirilməsi tələblərini təcəssüm etdirir, bu dəyişikliklərə kommunist partiyası tərəfindən rəhbərlik edilməsi zərurətini elan edir, keçid dövründ ə proletariat diktaturası dövlətinin yaradılması v ə onun böyüyərək ümumxalq dövlətinə çevrilməsi ideyasını irəli sürür. Burada insanların ümumi bərabərliyi başlıcakommunist idealı kimi çıxış edir. Qeyd edək ki, marksizmin bəzi konseptual müdd əları praktikada kifayət qədər təsdiqlənmədi. Belə ki, nəticə etibaril ə bu ideologiyanın müasir dünyaya təsiri xeyli dərəcədə z əiflədi. Müasir dövrd ə sosial-demokratiya ideologiyası daha geniş yayılmışdır. XX əsrdə sosial-demokratiya ideologiyası ictimai şüura daha çox t əsir göstərən ideologiya olmuşdur. Sosialist ideologiyasının qolu olan sosial-demokratiyaBirinci Dünya müharib əsini və Rusiyadakı bolşevik inqilabını xüsusi tənqidi s əviyyədə qiymətləndirməyə cəhd etmişdir. Müasir sosial- demokratiya plüralist dünyagörüşünə (marksizmə, yenikantçılığa, t ənqidi rasionalizmə və s.) əsaslanaraq azadlıq, ədalət və həmrəylik ideyasını müdafiə edir. Sosial demokratların siyasi proqramı özündə ictimai islahat, sosial mütt əfiqlik,hüquqi dövlət, sosial oriyentasiyalı qarışıq iqtisadiyyat, siyasi plüralizm və demokratiya tələblərini əks etdirir. Onların ideologiyasının əhəmiyyətli komponenti əxlaqi d əyərlər sistemindən və siyasi fəaliyyətin etik stimulundan ibarətdir. Sosialdemokratların “demokratik sosializm”modelinin həyata keçiril ə bilməməsi “ümumi rifah dövləti” ideyasının reallaşması ç ətinlikləri ilə bağlıdır. 144 N əhayət, müasir dövrün başlıca siyasi- ideoloji c ərəyanlarından biri də faşizmdir. Bu ideologiya XX əsrin 20-ci ill ərində yaranmışdır. Faşizm termini latın dilində fasio, italiyanca is ə fassismo sözlərindən götürülmüş, dəstə, birləşmə mənasını ifadə edir. Bu ideologiyanın banisi İtaliya sosialistlərinin sol qanadının keçmiş lideri B.Mussolini hesab olunur. Onun nəzəriyyəsi Platonun, Hegelin elitar n əzəriyyələrinə əsaslanmaqla, mahiyyət etibarilə son d ərəcə millətçilik, dövlətin “sonsuz iradəsi” və onu idarə edən siyasil ərin elitarlığı mövqeyindən çıxış edir və bu mövqeyin t əbliğinə istiqamətlənir. Faşizm ideologiyasının növlərindən biri Hitlerin (Şiklqruberin) nasional-sosializmidir. Alman nasional- sosializmi (milli sosializmi) İtaliya faşizmi ilə sovet kommuni- zminin b əzi cəhətlərini özündə birləşdirir. Bu faşist ideologiyasının əsasını irqi, etnik, sinfi, yerliçilik münasibətləri təşkil edir. Hazırda faşizm ideologiyası müxtəlif cərəyanlar formasında təzahür edir. Hazırkı şəraitdə dünyanın siyasi həyatına təsir göstərən həmin c ərəyanlardan biri ekstremist ideologiyadır. Məhz belə şəraitdə antikonstitusiya istiqam ətli, cəmiyyətin sabitliyinə v ə t əhlükəsizliyinə qorxu yaradan siyasi təşkilatlar və hərəkatlar meydana çıxır. Hazırda ultrasağ (sağ ekstremist) ideya-siyasi c ərəyanı dünyada ciddi ictimai təhlükə yaradır. Bunlara faşizm, nasizm (neonasizm) aiddir. Onlar praktikada siyasi terrorizm ə, zorakılığa, totalitar metodlara, ictimai həyata nəzarət olunmasına, milli zülm ə, soyqırıma və müharibələrə gətirib çıxarır. Bundan f ərqli olaraq, ultrasol (sol ekstremist) ideologiya isə təcili inqilab, radikalsosial- siyasi çevriliş, volyuntarizm və siyasi dözümsüzlük ideyasını fəaliyyət proqramının əsası kimi qəbul edir. Eyni zamanda onların sırasına anarxizmin müxtəlif cərəyanlarını trotskisizmi və neotrotskisizmi(dünya inqilabı ideyalarını), o cümlədən siyasi terrorizm ə meylli olan “yeni solları” aid etmək olar. Yüklə 1,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|