RevvâDÎler (iv-v/x-xi. YÜZyil)

B. Azerbaycan’da Kurulan İlk Devletler 
Azerbaycan coğrafyasında siyasî oluşumun ortaya çıkması M.Ö. III. binli 
yıllara  dayanmaktadır.  Güney  Azerbaycan  (İran  Azerbaycan’ı)  bölgesinin 
Mezopotamya’ya sınır olması hasebiyle zamanın Sümer yazıtlarında burada 
coğrafya ile ilgili ilk siyasî oluşumlar hakkında bilgi bulunmaktadır.
70
 Bu ya-
zıtlarda Azerbaycan coğrafyasında M.Ö. III. binli yıllarda ortaya çıkan en eski, 
Aratta, Lullubbim, Kuti, Kas ve Zamua devletlerinden bahsedilmektedir.
71
 
Aratta, Azerbaycan bölgesinde ortaya çıkan ilk siyasî oluşumdur. Bu dev-
let III. binli yıllarda Urmiye gölünün güneyinde varlığını sürdürdü. Aratta 
halkı çok tanrılı inanç sistemine sahiplerdi. III. binli yılların ikinci yarısında 
Aratta Devleti tarih sahnesinden çekildikten sonra onun yerini Lulubbi Dev-
leti aldı. Onlar sema, bereket ve sevgi ilahlarına sitayiş etmişlerdi. Azerbay-
can’ın güney batısında III. binli yıllarda Kutium  Devleti de varlık gösterdi. 
Onlar da çoktanrılı inanca sahiplerdi. M.Ö. III. binli yılların sonunda Lulubbi 
ve Kuti devletleri tarih sahnesinden silindiler.
72
  
 
68
Azerbaycan  ve  Arran hakkında  daha  geniş bilgi için  bk:  Ağayev,  Ramil.  “Fütûhat  Devrinde 
Azerbaycan’da  Etnosiyasi  Durum”.  Arap  Hilâfeti  Devrinde  Azerbaycan  Ahalisi.  24-41.  Bakü: 
Turxan Neşriyat, 2017. 
69
 Ağayev, Arap Hilâfeti Devrinde Azerbaycan Ahalisi, 29. 
70
 İsmail Mehmetov, Azerbaycan Tarihi (İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2009), 79.  Sümer toprakları, 
günümüz Suriye ve İran devletlerinin bir kısmı ve Irak’ın tamamını kapsamaktaydı. (Harriet 
Crawford, Sümer ve Sümerler, trc. Nihal Uzan (Ankara: Arkadaş Yayınevi, 2010), 6) Sümerlerin 
Türk kökenli oldukları hakkında görüşler olmasına rağmen günümüze kadar onların etnik kö-
kenleri ile ilgili kesin bir bilgiden söz edilememektedir. Bk. Mehmetov, Azerbaycan Tarihi, 79-
83. 
71
 Mehmetov, Azerbaycan Tarihi, 79-83. 
72
 Ziya Bünyadov, Azerbaycan Tarihi (Bakü, Azerbaycan Devlet Neşriyatı, 1994), 61-72. 

---

− Asif Adilov − 
 
 
~ 29 ~ 
1. Manna 
Milattan önce II. binyılın yarısından sonra Urmiye Gölü havzasında ka-
bile eksenli yapı dağılmaya başlamış, yerini daha çok arazi ve coğrafi konuma 
dayalı yönetim şekli olan “Çarlıklar” almaya başlamıştır. Milattan önce I. bin-
yıllara gelindiğinde Güney Azerbaycan bölgesinde ortaya çıkan küçük Çar-
lıklar,  Asur  Devleti’nin  bölgeye  akınlarını  durdurmak  maksadıyla  onlara 
karşı mücadele etmişlerdir.
73
  
Manna Devleti bölgede Urartu, Lullubbim, Zamua, Kuti devletlerinin va-
risi sayılır. Assur ve Urartu kaynaklarında onlara Manna deniliyordu. Manna 
Devleti Asur ve Urartu devletleri ile savaş halindelerdi.
74
 Bu devlet Urmiye 
Gölü havzasında ortaya çıkmıştır.
75
 Manna ismi tarihte M.Ö. 843 yılında III. 
Salmanasar’ın kitabesinde görülmüştür.
76
 Manna Devleti’nin zayıflaması ve 
tarih sahnesinden çekilmesi ile beraber bölgede yeni güç olarak Midiyalılar 
ve Ahamenîler ortaya çıkmıştır. Midiyalılar ve Ahamenîler Fars asıllı gruplar-
dan oluşmaktaydı.
77