RevvâDÎler (iv-v/x-xi. YÜZyil)

İSLÂMΠFETİHLER SONRASI AZERBAYCAN’DA İDARÎ VE 
EKONOMİK DURUM

---

 
 
 
~ 92 ~ 
 
 
 
 
 
 
 
 
A. İdarî Durum 
Müslümanlar, Azerbaycan’ı fethettiğinde burada idarî olarak yeni bir sis-
tem kuramadılar.
332
 Devlet yönetiminde daha çok Sâsâni yönetim tarzını be-
nimsediler. Devlet kadrolarında İran asıllı yöneticilerin olması bunu mecbur 
kılıyordu. Abbâsîler başa geçince İranlılardan oluşan küttâb sınıfı ile daha çok 
merkezîleşmiş bir sistem kurmaya özen gösterdiler.
333
 Nitekim Horasanlılar, 
Abbâsîler’in ihtilalinin başarıyla sonuçlanması ve hilâfeti ele geçirmelerinde 
büyük role sahiplerdi.  Devletin kurulma çalışması Horasan’da
334
 yürütülü-
yordu ve burada İran kültürü egemendi. Netice olarak devlet kurulduktan 
sonra Horasanlılar önemli görevlere getirildi.
335
  
 
332
 Azerbaycan Bilimler Akademisi Tarih Enstitüsü, Azerbaycan Tarihi, 2: 150; Bünyadov, Azerbay-
can VII-IX. Asırlarda, 135; Velihanlı, Arap Hilâfeti ve Azerbaycan, 57. 
333
 Nahide Bozkurt, Abbâsîler, 5. Baskı (İstanbul: İsam Yayınları, 2018), 151. 
334
 Emevî hâkimiyetinin siyaseti Horasanlılar tarafından beğenilmedi. Onlar bu siyasetten razı 
değillerdi. Hâkimiyete karşı soğumuşlardı. Bölgede uzun zamandır Ezd ve Mudar kabileleri-
nin çekişmeleri sürüyordu. Abbasîler hâkimiyete geldikleri zaman onlara Yemenli kabilelerle 
birlikte mevali de destek verdi. Horasanlılar, Abbâsî Hilâfetinin kurulmasında büyük rol aldı-
lar. Bk. Osman Çetin, “Horasan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (Ankara: TDV Ya-
yınları, 1998), 18: 234-241. 
335
 Mehmet Aykaç, Abbâsî Devletinin ilk Dönemi İdârî Teşkîlatında Dîvânlar: 132-232/750-847 (An-
kara: Türk Tarih Kurumu, 1997), 14. 

---

− Asif Adilov − 
 
 
~ 93 ~ 
Hindistan’dan İspanya’ya kadar olan büyük arazilerin Müslümanlar ta-
rafından  ele  geçirilmesi  onları  kendi  idare  sistemlerini  kurmaya  teşvik  et-
mekle beraber Müslümanlar bu işi daha kolay yolla halletmenin mümkün ol-
duğunu  görerek  daha  önceki  idare  sistemlerine  dokunmadılar.  Fethedilen 
yerlerde idarî ve coğrafi isimler olduğu gibi bırakıldı.
336
 Daha önce bölgelerin 
fetihlerinde aktif rol oynayan şahıslar ise bu bölgelerin yöneticisi konumuna 
getirildi.
337
 
İslâmî fetihlerden önce Azerbaycan bölgesinin merkez şehri Erdebil’di.
338
 
Erdebil,  İslâmî  fetihlerden  sonra  da  bölgenin  yönetim  merkezi  olmayı  sür-
dürdü.  Azerbaycan’ın  ilk  valisi  ise  Huzeyfe  b.  el-Yemân  oldu.
339
  Hz.  Os-
man’ın ve Hz. Ali’nin halifelikleri sırasında bölgede vali olan Eş‘as b. Kays 
zamanında da yine Erdebil, bölgenin merkezi olarak kaldı. Eş‘as b. Kays, Er-
debil’de bir cami yaptırdı.
340
 Bu cami, Azerbaycan bölgesindeki ilk İslâm mi-
marîsi oldu.
341
 
Azerbaycan  bölgesi,  ilk  fetihlerden  sonra  valiler  tarafından  yönetili-
yordu.
342
 Bu ilk devirlerde bölge, idarî ve askerî yönden Kûfe valiliğine ta-
biydi.
343
 Bu sistem Emevî halifesi Abdülmelik b. Mervan zamanında (65/685-
705) değişti. Bundan sonra Azerbaycan, el-Cezîre valiliğine tabi kılındı.
344
 
“Fetihten sonra Azerbaycan’a valiler atanmakla beraber burasının yöne-
timi hemen hemen yerli yöneticilere bırakılıyordu. Onlar burada nizam-inti 
 
336
 Velihanlı, Arap Hilâfeti ve Azerbaycan, 57. 
337
 Azerbaycan Bilimler Akademisi Tarih Enstitüsü, Azerbaycan Tarihi, 2: 150. 
338
 Bünyadov, Azerbaycan VII-IX. Asırlarda, 137; Ali İpek, İlk İslâmî Dönemde Azerbaycan, 167. 
339
 Belâzürî, Fütûhu’l-büldân, 321; Ali İpek, İlk İslâmî Dönemde Azerbaycan, 167. 
340
 Belâzürî, Fütûhu’l-büldân, 324; Ali İpek, İlk İslâmî Dönemde Azerbaycan, 168. 
341
 Ali İpek, İlk İslâmî Dönemde Azerbaycan, 168. 
342
 Ali İpek, İlk İslâmî Dönemde Azerbaycan, 167. 
343
 Julius Wellhausen, İslam’ın en eski tarihine giriş, trc. Fikret Işıltan (İstanbul: İstanbul Üniversitesi 
Edebiyat Fakültesi, 1960), 98. 
344
 Necdet Hammaş, el-idare fi’l asri’l-ümevi (Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1980), 48; Ali İpek, İlk İslâmî Dö-