°збекистон республикаси ·ишло·

1.  Duragaylash  usuli.  Bu  usul  yordamida  ota-ona  belgilarining  naslga 

o‘tishini,  duragaylash  usuli  yordamida  tahlil  qilib  boriladi.  Duragaylash  usuli 

---

 

5 

genetik  tahlilning  asosi  bo‘lib  u  o‘z  ichiga  matematik  statistika  usullarini  ham 

oladi. 

2. Statistik usul. Irsiyat va o‘zgaruvchanlik qonuniyatlarini statistik usullar 

yordamida tahlil qilib kuzatib boriladi. 

3.  Sitologik  usul  yordamida  irsiyatning  moddiy  asosi,  hujayra  tarkibidagi 

o‘zgarishlar  yorug‘lik  va  elektron  mikroskoplar  yordamida  kuzatib  boriladi, 

bunda bioximiyaviy, fiziologik va boshqa usullar ham birga olib boriladi. 

4.  Ontogenetik  usul.  Genlarning  ta’siri  va  ularni  organizm  individual 

rivojlanishida  yuzaga  chiqishi  har  xil  muhit  sharoitda  nomoyon  bo‘lishi 

o‘rganiladi. 

3) Genetika fanining alohida fan sifatida yuzaga kelishida biologiya fanida 

ochilgan  yirik  kashfiyotlar  ta’sir  ko‘rsatdi.  Shuning  uchun  genetika  fanining 

rivojlanish tarixi uch davrga bo‘linadi: 

1.  Birinchi  davr  1865-1910  yillarni  o‘z  ichiga  oladi.  Bu  davr  chex  olimi 

G.Mendel  nomi  bilan  bog‘liq.  1865  y.  Brno  shaxridagi  (Chexoslovakiya) 

tabiatshunoslar  jamiyatida  Mendel  no‘xat  o‘simligi  duragaylari  ustida  olib 

borgan ishlarining natijasini e’lon qildi. U no‘xat o‘simligining har xil navlarini 

chatishtirib  belgilarni  keyingi  bo‘g‘inlarga  berilish  tartibini  kuzatib  bordi  va 

ma’lum qonuniyatlarni aniqladi. Bu qonunlar quyidagilardan iborat: 

1Ustun kelishlik yoki bir xillik 

2.Avlodlarda belgilarning ajralish hodisasi 

3.Irsiy  belgilarning  yoki  genlarni  mustaqil  taqsimlanish  qonuni.  Mendel 

ochgan  bu  qonunlar  o‘z  davrida  fanda  olimlar  tomonidan  tan  olinmadi.  Chunki 

bu  hodisani  boshqa  ekinlarda  ham  tekshirib  ko‘rish  zarur  edi.  1900  y.  uch 

botanik  olimlar:  Gollandiyada  G.  De-Friz,  (enotera  va  lolaqizg‘aldoq), 

Germaniyada  К.  Кorrens  (makkajo‘xori)  va  Avstraliyada  Z.Chermak  (no‘xat) 

o‘simlik  duragaylari  ustida  ish  olib  borib,  ular  bir-biridan  xabarsiz  G.Mendel 

aniqlagan  qonunlarni qayta ochib uning to‘g‘ri ekanligini tasdiqladilar. Shuning 

uchun 1900 yil genetika fanining tug‘ilish yili deyiladi. 

2.  Ikkinchi  davr  1911-1953  yillar  hisoblanadi.  Bu  davrda  irsiyatning 

moddiy  negizini  aniqlash  ustida  kuzatishlar  olib  borildi.  1911  yilda  Amerika 

genetigi Tomas Morgan va uning shogirdlari irsiyatning xromosom nazariyasini 

yaratdi.  U  drozofila  -  meva  pashshasi  bilan  olib  borgan  tajribalarida  belgilar 

naslga  o‘tishi  xromosomalar  bilan  bog‘liqligini,  genlar  xromosomalarni  moddiy 

bo’lakchalari  ekanligini,  ular  xromosoma  tarkibida  zanjir  shaklida  joylashgan 

bo‘ladi  degan  ta’limotni  yaratdi.  T.Morgan  aniqlagan  bu  yangilik  keyinchalik 

boshqa  olimlar  laboratoriya  ishlarida  ham  tasdiqlandi  va  genlar hujayra yadrosi 

tarkibidagi  xromosomalarda  joylashganligi  va  ular  jinsiy  hujayralar  orqali 

urug‘lanish davrida naslga o‘tishi tasdiqlandi. 

---

 

6 

1925  yilda.  G.A.Nadson  va  G.S.Fillipov  birinchi  marta  zamburug‘larga 

radiy nuri, 1927 1. G.Meller drozofila pashshasiga rentgen nuri ta’sir ettirib irsiy 

o‘zgarishlar mutasiya hosil qilish usulini ishlab chiqdilar. 

1928 yili Angliya bakteriologi F.Griffits va 1944 yili Amerika mikrobiologi 

O.Everi bakteriyalar ustida olib borgan  tajribalarida irsiy modda oqsil emas DNК 

ekanini isbotladilar. 

3. Uchinchi davr 1953 yildan boshlab irsiyatning moddiy negizini o‘rganish 

yana  chuqurlashdi,  uni  molekulyar  darajasida  o‘rganish  boshlandi,  elektron 

mikroskoplar  yordamida  xromosomalar  tarkibi  ikki  ipsimon  molekula 

bog‘lamlari DNК-dan iboratligi aniqlandi. 1953 yili Amerika olimlari Dj.Uotson 

va  F.Кrik  DNК  molekulasi  tuzilish  modelini  aniqladilar.  1957  y.  A.Кorenberg 

laboratoriya  sharoitida  birinchi  marta  DNК  molekulasini  sintez  qildi.  1961-62 

yillar  M.Nirenberg,  G.Mattey,  S.Ochoa  va  F.Кrik  irsiyat  kodini,  oqsil  tarkibiga 

kiruvchi  20  ta  aminokislotalar  uchun  mos  bo‘lgan  nukleotidlar  tripletini  ochib 

berishdi.  Fransuz  mikrobiologlari  F.Jakob  va  J.Mono  hujayrada  oqsil  sintezini 

boshqarish  nazariyasini  yaratishdi.  1969  y.  G.Xorana  laboratoriyada  zamburug‘ 

hujayrasining  genini  sun’iy  sintez  qildi.  1970  y.  AQSh  Viskon  universiteti 

olimlari  tomonidan  m-RNК  asosida  DNК  molekulasini  sintez  qilishda  ishtirok 

etuvchi transkriptaza fermentining ochilishi katta yutuq bo‘ldi. 

Irsiyatning  moddiy  negizi  DNК  moddasi  ekanligini  va  uning  biologik 

xususiyati  hujayrada  oqsil  sintezini  boshqarishi,  gen  -DNК  molekulasining  bir 

molekula  oqsil  sintez  qilinishini  ta’minlovchi  bir  qismi  ekanligini  ochilishi, 

hozirgi  vaqtda  yangi  yo‘nalish  gen  injeneriyasini  yuzaga  kelishiga  olib  keldi. 

Hozirgi  vaqtda  gen  injeneriyasi  usullari  yordamida  insoniyat  tirik  organizm

lar 

irsiyatni  o‘zgartirish  imkoniyatiga  ega  bo‘lmoqda.  Genlarni  bir  organizmdan 

ikkinchisiga  o‘tkazish,  shu  yo‘l  bilan  esa  yangi  shakllar  yaratish,  inson 

salomatligi uchun zarur dori-darmonlarni sanoat asosida ko‘plab ishlab chiqarish 

usullariga ega bo‘ldik: 

4.  a)  Gen  injeneriyasi  erishgan  yutuqlar  genlarni  bakteriya  hujayrasiga 

o‘tkazib,  fermentlar,  gormonlar,  dori-darmonlar  va  boshqa  maxsulotlarni  ishlab 

chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Masalan: 1977 y. Boyer insulin va samototropin genini 

sintezlab  ichak  tayoqchasi  bakteriyasiga  o‘tkazdi  va  bakteriyalar  yordamida  bu 

moddalarni ko‘plab ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘ydi.  

b)  Akademik  Skryabin  natriy  uglevodlaridan  chorva  mollari  uchun  oqsil 

sintez  qilish  texnologiyasini  ishlab  chiqdi.  Yashur  kasaliga  qarshi  vaksina-V 

hozir sinovdan o‘tayapti. 

v)  Gen  injeneriyasi  yordamida  atmosferadagi  azotni  biologik  sintez  qilish 

muammosi  hal  qilinayapti.  Masalan:  azot  sintez  qiluvchi  bakteriyalar  dukkakli 

o‘simliklar  ildizida  birga  yashab  ularni  azot  bilan  ta’minlaydi.  Shu 

bakteriyalardagi  azot  sintezlovchi  genlarni  g‘alladoshli  o‘simliklar  ildizida 

---

 

7 

yashovchi  boshqa  azot  sintezlamaydigan  bakteriyalarga  o‘tkazishni  hal  qilish 

masalasi ustida ishlar olib borilayapti. 

g)  Qishloq  xo‘jaligida  ishlatilayotgan  gerbisidlar  odatda  fermentlar 

sintezini  susaytiradi,  lekin  fermentlar  o‘simlik  xloroplastlarida  oqsil  sintezi 

uchun  zarur.  Salmonelle  bakteriyasi  genini  tabak  va  petuniya  genomiga 

o‘tkazildi va o‘simliklarni gerbisidga chidamli holga keltirildi. 

Genetika  yaratgan  usullar  mineral  o‘g‘it  va  zaxarli  ximikatlar  qo‘llamay 

o‘stirish  mumkin  bo‘lgan  yangi  o‘simlik  navlarini  yaratish,  bu  bilan  biosferani 

sof holda saqlab qolish muammosini hal qilishi mumkin. 

d) Genetika odamda 1000 dan ortiq irsiy kasalliklarni kamaytirish yo‘llarini 

ham  ochib  beradi.  Genoterapiya  -hujayraga  kerakli  normal  genlarni  kiritib 

odamni sog‘lomlashtirish ustida ham ish olib borilmoqda. 

Savollar: 

1.Genetika fani alohida fan sifatida ajralib chiqishiga qaysi olim asos soldi. 

2.Genetika fanining tekshirish uslublari va ularning mohiyati. 

3.Qishloq xo‘jaligini rivojlantirishda genetika fani qo‘shgan xissasini ko‘rsating. 

4.Genetika fanining erishgan yutuqlari inson salomatligini saqlashda qanday ahamiyati bor.