Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin 20 illik yubileyinə bir töhfədir
Ġstehsal xərclərinin və maya dəyərinin aĢağı
Yüklə 2 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 9.4. Ġstehsal xərclərinin və maya dəyərinin aĢağı
salınmasının yolları İstehsal məsrəflərinin quruluşu, yəni ayrı-ayrı iqtisa- di ünsürlərin istehsal üzrə ümumi məsrəflərdəki nisbəti, məhsulun maya dəyərinin aşağı salınması istiqamətlərini göstərir. İstehsal məsrəfləri canlı və keçmiş əmək məsrəf- lərindən ibarətdir. Əmək məhsuldarlığının artmasını təmin edən texniki tərəqqi, əməyin və istehsalın yaxşı təşkil edil- məsi və qənaət üsulunun ardıcıl surətdə həyata keçirilməsi canlı və əşyalaşdırılmış əməyə qənaət edilməsinin, məhsu- lun maya dəyərinin aşağı salınmasının əsas yollarıdır. 245 Müəssisədə maya dəyərinin aşağı salınmasının konkret yollarını işləyib hazırlayarkən istehsal məsrəflərinin azal- dılması uğrunda mübarizənin ümumi istiqamətini müəy- yənləşdirmək kifayət deyildir; burada konkret tədbirləri işlə- yib hazırlamaq lazımdır. Bunun üçün xərc maddələri üzrə məhsulun maya dəyərinin necə əmələ gəldiyini nəzərdən keçirmək lazımdır. Maya dəyərinin aşağı salınması üzrə tədbirlər hər bir xərc maddəsi üzrə işlənib hazırlanmalıdır ki, bu da hər bir məhsul növünün maya dəyərinin aşağı sa- lınması yollarını müəyyən etməyə, hər bir istehsal sahəsin- də məsrəflərin aşağı salınması imkanlarını qabaqcadan tə- yin etməyə və həmin tədbirlərin həyata keçirilməsinin nə- ticələrini görməyə imkan verir. İstehsal güclərindən yaxşı istifadə edilməsi hesabına məhsul buraxılışı, həmçinin artırılması maya dəyərinin aşağı salınmasının mühüm şərtlərindən biridir. Məhsul buraxılışı həcminin artırılması məhsulun ma- ya dəyərinin, istehsala xidmət etmək və onu idarə etmək üzrə xərclər hesabına aşağı salınmasına imkan verir. Belə bir imkan ondan irəli gəlir ki, sex xərclərində məsrəflərin xeyli hissəsini (maşınqayırmada 60%-dən çoxunu) istehsal planının yerinə yetirilməsindən asılı olmayan şərti-sabit xərclər və yalnız təxminən 40%-i planın yerinə yetirilməsi dərəcəsindən asılı olan xərclər təşkil edir. Şərti-sabit sex xərclərinə: avadanlığın amortizasiyası, binaların saxlan- ması və sex aparatının xərcləri və başqa xərclər daxil olur. Ümumzavod xərclərini tamamilə şərti-sabit xərclər hesab etmək olar. Bu, o deməkdir ki, onların ümumi məbləği is- tehsal planı həcmcə yerinə yetirilmədikdə azalmır və ar- tıqlamasilə yerinə yetirildikdə isə artmır. Buradan belə bir 246 nəticə çıxır ki, məhsul buraxılışı çox olduqca məhsulun maya dəyərində sex və ümumzavod xərclərinin payı azalır. Məhsul buraxılışı həcminin artması ayrı-ayrı sex və istehsal sahələrinin işindən asılıdır. Sex və sahə işçiləri məhsul buraxılışı üzrə plan tapşırıqlarını artıqlamasilə ye- rinə yetirməklə onun maya dəyərinin aşağı salınmasına kömək edirlər. Burada, maya dəyərinin aşağı salınmasında hər bir sex və sahənin nə dərəcədə iştirak etməsi onların məhsul buraxılışındakı rolundan asılı olaraq müəyyən edi- lə bilər. Əmək məhsuldarlığının artırılması məhsulun maya dəyərinin aşağı salınmasının təməlini təşkil edir. Əmək məhsuldarlığı artdıqca istehsalın həcmi də artır ki, bu da sex və ümumzavod xərclərinin şərti-sabit hissəsi üzrə qə- naəti təmin edir. Lakin bu, müəssisənin əmək məhsuldar- lığını yüksəltməsi nəticəsində əldə etdiyi qənaətin yalnız bir hissəsidir. Bundan başqa, əmək məhsuldarlığının ar- tırılması müəyyən şəraitdə əmək haqqına da qənaət edil- məsinə səbəb olur. Əsas istehsal fəhlələrinin əmək haqqı məsrəflərinin hansı hallarda azalmasını nəzərdən keçirək. İstehsal fəhlələrinin hər nəfərinə düşən istehsalın artırılması aşağıdakı tədbirlər hesabına əldə edilə bilər: 1. Təşkilat-texniki tədbirlərin həyata keçirilməsi he- sabına. Bu zaman bir qayda olaraq istehsal normaları və bunlara müvafiq olaraq görülən işlər üzrə iş qiymətləri də dəyişdirilir. 2. Planlı qaydada təşkilat-texniki tədbirləri həyata keçirmədən müəyyən edilmiş istehsal normalarının artıq- 247 lamasilə yerinə yetirilməsi hesabına. Burada bir qayda olaraq istehsal normaları və iş qiymətləri dəyişdirilmir. Birinci halda, yəni istehsal normaları və iş qiymətləri dəyişdirildikdə, müəssisə, sex və ümumzavod xərcləri üzrə əldə edilən qənaətdən başqa əsas istehsal fəhlələrinin əmək haqqı üzrə də qənaət əldə edir. Bunun səbəbi odur ki, iş qiymətlərinin aşağı salınması ilə əlaqədar olaraq məhsul vahidinin maya dəyərində əmək haqqının payı azalır. Lakin bu, fəhlələrin orta əmək haqqının aşağı düşməsinə səbəb olmur, çünki həyata keçirilən təşkilat-texniki tədbir- lər, fəhlələr tərəfindən eyni əmək sərf etməklə daha çox məhsul istehsal edilməsinə imkan verir. Beləliklə, təşkilat- texniki tədbirlərin həyata keçirilməsi ilə yanaşı olaraq is- tehsal normalarının müvafiq qaydada nəzərdən keçirilməsi fəhlələrin orta əmək haqqının artması ilə birlikdə məhsul vahidi üzrə əmək haqqı payının azalması hesabına da məhsulun maya dəyərinin aşağı salınmasına imkan verir. İkinci halda, yəni müəyyən edilmiş istehsal normaları və iş qiymətləri dəyişilmədikdə, əmək məhsuldarlığının artması, yalnız məhsul vahidinə düşən sex və ümumzavod xərcləri payının azalması hesabına olaraq məhsulun maya dəyərinin aşağı salınmasına təsir edir. İşəmuzd-mütərəqqi əmək haqqı tətbiq edildiyi hallar- da məhsul vahidinin maya dəyərindəki əmək haqqı məs- rəfləri istehsal normalarının artıqlamasilə yerinə yetirilmə- si nəticəsində hətta arta da bilər, lakin əmək haqqının bir qədər artması məhsul buraxılışının həcmcə artması hesabı- na olaraq qeyri-müstəqim xərclər üzrə əldə edilən qənaətlə ödənilməlidir. |