Ayətullah Seyid Əli Xamenei

İslam quruluşunun əsasının qoyulması 
Ümmәt yetişdirmәk işi yalnız siyasi sahәyә aid deyildi. 
Onun bir hissәsi siyasi sahәdә idi, digәr әsas hissәsi isә 
insanları bir-bir tәrbiyә etmәk: "(Əksәriyyәti yazıb-oxumaq 
bilmәyәn) ümmi әrәblәrә özlәrindәn peyğәmbәr göndәrәn 
Odur. (Bu Peyğәmbәr) onlara (Allahın) ayәlәrini oxuyar, 
onları mәnәn tәmizlәyәr, onlara kitabı vә hikmәti öyrәdәr"
2
. 
Peyğәmbәr (s) bir-bir bütün qәlblәri tәrbiyә edirdi, bir-bir 
beyinlәrә vә ağıllara elm vә bilik tәlqin edirdi. "Onlara kitabı 
vә hikmәti öyrәdәr". Hikmәt bir pillә üstündür. Onlara yalnız 
qanun-qaydaları, hökmlәri öyrәtmirdi, hәm dә hikmәt 
öyrәdirdi, hәqiqәtlәrә gözlәrini açırdı. Peyğәmbәr (s) on il 
belә vә bu üsulla hәrәkәt etdi; bir tәrәfdәn siyasәt, İslam 
cәmiyyәtinin 
idarәsi, 
müdafiәsi, 
İslamın 
әhatәsini 
genişlәndirmәk, Mәdinәdәn xaricdәki qrupların tәdricәn vә 
bir-bir İslamın vә İslam tәlimlәrinin nurlu sahәsinә daxil 
1
Nәhcül-bәlağә, xütbә 455 
2
Cümә/2 

---

18
olması üçün yol açmaq, digәr tәrәfdәn dә bir-bir insanların 
tәrbiyәsi. Bu iki mәsәlәni bir-birindәn ayırmaq olmaz. 
Bәzilәri İslamı yalnız fәrdi mәsәlә bilib siyasәti ondan 
ayırdılar. 
Halbuki 
hicrәtin 
әvvәlindә 
әziz 
İslam 
Peyğәmbәrinin (s) özünü Mәkkә dövrünün problemlәrindәn 
xilas etdikdәn sonra gördüyü birinci iş siyasәt idi. İslam 
cәmiyyәti, İslam hökumәti, İslam quruluşu qurmaq, İslam 
ordusu yaratmaq, dünyanın böyük siyasәtçilәrinә mәktub 
yazmaq, dövrün nәhәng siyasi işlәrinә qoşulmaq siyasәtdir. 
İslamı siyasәtdәn ayırmaq mümkündürmü?! Siyasәti İslam 
hidayәtindәn 
uzaq 
izah 
etmәk, 
formalaşdırmaq 
mümkündürmü?! "Quranı (müxtәlif) hissәlәrә bölәn kәslәr..."
1
Bәzilәri Quranı parça-parça edirlәr. "Bәzisinә inanır, 
bәzilәrinә isә inanmırlar"
2
; Quranın ibadәtinә iman gәtirir, 
siyasәtinә isә iman gәtirmirlәr. "Biz peyğәmbәrlәrimizi açıq-
aşkar dәlillәrlә (möcüzәlәrlә) göndәrdik. Biz onlarla birlikdә 
kitab vәәdalәt tәrәzisi (şәriәt) nazil etdik ki, insanlar әdalәtlә 
rәftar etsinlәr"
3
. Ədalәt nәdir? Ədalәt cәmiyyәtdә ictimai 
әdalәti bәrqәrar etmәkdir. Bunu kim bәrqәrar edә bilәr? 
Ədalәtli cәmiyyәt qurmaq siyasi işdir, hakimiyyәtin işidir. Bu, 
peyğәmbәrlәrin mәqsәdidir. Yalnız bizim Peyğәmbәr (s) yox, 
hәtta İsa (ә), Musa (ә), İbrahim (ә) vә bütün ilahi 
peyğәmbәrlәr siyasәt vә İslam quruluşu qurmaq üçün 
gәlmişlәr. 
Əziz Peyğәmbәrin (s) Mәdinәdә on illik İslam hakimiyyәti 
zamanı hәyatı bәşәriyyәt tarixindә cazibәli dövlәtçilik 
dövrlәrindәn biri, hәtta deyә bilәrik ki, onların әn parlağıdır. 
1
Hicr/91
2
Nisa surәsinin 150-151-ci ayәlәrinә işarә edilir: "Allahı vә 
peyğәmbәrlәrini inkar edәnlәr, Allahı peyğәmbәrlәrindәn ayırmaq 
istәyәnlәr, “Biz peyğәmbәrlәrdәn bәzisinә inanır, bәzilәrinә isә inanmırıq”, 
- deyәnlәr vә bunun (imanla küfr) arasında bir yol (mәzhәb) tapmaq 
istәyәnlәr - bütün bunlar, hәqiqәtәn, kafirdirlәr. Biz (axirәtdә) kafirlәrdәn 
ötrü alçaldıcı әzab hazırlamışıq!" 
3
Hәdid/25 

---

19
Bәşәr tarixinin qısa, sәmәrәli vә qeyri-adi tәsirә malik olan bu 
dövrünü öyrәnmәk lazımdır. Mәdinә dövrü Peyğәmbәrin (s) 
iyirmi üç illik elçilik missiyası dövrünün ikinci dönәmidir. 
Mәkkәdә keçәn on üç il birinci dönәmi tәşkil edirdi. 
Tәxminәn on il dә Peyğәmbәrin (s) Mәdinә dövrü - İslam 
quruluşunun әsasını qoymaq, bütün zamanlar, әsrlәr vә bütün 
mәkanlar üçün İslam hakimiyyәti örnәyini qurmaq dövrüdür. 
Sözsüz ki, bu, ideal örnәkdir vә heç bir dövrdә onun kimisi 
olmayıb. Lakin bu ideal örnәyә baxmaqla meyarları öyrәnmәk 
olaq. Bu meyarlar insanların, müsәlmanların quruluş vә 
cәmiyyәtlәr haqda mühakimә yürütmәlәri üçün әlamәtlәrdir. 
Mәdinәyә hicrәt etmәkdә Peyğәmbәrin (s) mәqsәdi o 
zaman bütün dünyaya hakim olan zalım, despot vә fәsad dolu 
siyasi, iqtisadi vә ictimai sistemlә mübarizә aparmaq idi. 
Mәqsәd tәkcә Mәkkә kafirlәrinә qarşı mübarizә deyildi, qlobal 
mәsәlә idi. Əziz Peyğәmbәr (s) cücәrmәsinә ümidlә münasib 
zamanda düşüncә vә etiqad toxumu sәpmәyә çalışırdı. 
Mәqsәd azadlıq, oyanış vә insan xoşbәxtliyi mesajının hamıya 
çatması idi. Bu, yalnız nümunә vә örnәk quruluş yaratmaqla 
mümkün olardı. Peyğәmbәr (s) bu örnәyi göstәrmәk 
mәqsәdilә Mәdinәyә getdi. Digәrlәrinin onu nә qәdәr davam 
etdirә, özlәrini ona nә qәdәr yaxınlaşdıra bilmәlәri onların 
sәyindәn asılıdır. Peyğәmbәr (s) nümunәni qurub bütün 
bәşәriyyәtә vә tarixә tәqdim edir. Peyğәmbәrin (s) qurduğu 
quruluşun müxtәlif xüsusiyyәtlәri var. Onların arasında yeddi 
xüsusiyyәt hamısından mühümdür. 
Birinci xüsusiyyәt iman vә mәnәviyyatdır. Peyğәmbәr (s) 
quruluşunu inkişaf etdirәn hәqiqi amil xalqın qәlbindәn vә 
düşüncәsindәn qaynaqlanan, onların vücudunu düzgün 
istiqamәtdә hәrәkәtә gәtirәn iman idi. Demәli, birinci 
xüsusiyyәt insanlara iman vә mәnәviyyat ruhu üfürmәk, onu 
güclәndirmәk, düzgün etiqad vә düşüncә vermәkdir. 
Peyğәmbәr (s) bu işә Mәkkәdә başladı vә onu Mәdinәdә 
qüdrәtlә davam etdirdi.

---

20
İkinci xüsusiyyәt әdalәtdir. Əsas iş әdalәt vә heç bir şeyi 
nәzәrә almadan hәr bir haqqı sahibinә çatdırmaqdır. 
Üçüncü xüsusiyyәt elm vә bilikdir. Peyğәmbәr (s) 
quruluşunda hәr şeyin tәmәli bilmәk, tanımaq, ayıqlıq vә 
oyanışdır. Heç kәsi kor-koranә şәkildә bir işә dәvәt etmirlәr. 
Xalqı ayıq, mәlumatlı şәkildә vә seçim imkanları ilә aktiv 
qüvvәyә çevirirlәr. 
Dördüncü 
xüsusiyyәt 
sәmimilik 
vә 
qardaşlıqdır. 
Peyğәmbәr 
(s) 
quruluşunda 
xurafatçılıqdan, 
şәxsi 
maraqlardan, 
mәnfәәtpәrәstlikdәn 
yaranan 
çәkişmәlәr 
pislәnmişdir vә onlara qarşı mübarizә aparılır; cәmiyyәt 
qardaşlıq vә hәmrәyliyin olduğu sәmimi cәmiyyәtdir. 
Beşinci xüsusiyyәt әxlaq vә rәftarda düzgünlükdür. 
İnsanları mәnәvi cәhәtdәn paklayır, әxlaq fәsadlarından vә 
qәbahәtlәrdәn tәmizlәyir, әxlaqlı vә mәnәn saf insan yetişdirir: 
"Onları mәnәn paklayar, onlara kitabı vә hikmәti öyrәdәr".
1
Mәnәvi paklıq әsas şәrtlәrdәn biridir. Yәni Peyğәmbәr (s) 
insanların hәr biri üzәrindә tәrbiyә vә insanlıq baxımından 
işlәyir. 
Altıncı xüsusiyyәt iqtidar vә izzәtdir. Peyğәmbәr (s) 
cәmiyyәti vә quruluşu başıqapazlı, asılı, başqasının ardınca 
düşәn vә ona-buna әl açan deyil, izzәtli, iqtidarlı vә qәrarlıdır; 
öz xeyrini bildikdә onu tәmin etmәk üçün çalışır vә işlәrini 
idarә edir. 
Yeddinci xüsusiyyәt iş, hәrәkәt vә daimi inkişafdır. 
Peyğәmbәr (s) quruluşunda dayanmaq yoxdur, daim hәrәkәt, 
iş vә inkişaf var. Nә zamansa demirlәr ki, daha bitdi, indi 
oturub istirahәt edәk. Belә bir şey yoxdur. Tәbii ki, bu iş 
lәzzәtli vә sevimli işdir, yorucu deyil, insana hәvәs, qüvvә vә 
şövq verir. 
Peyğәmbәr (s) belә bir quruluş yaratmaq, onu 
tәkmillәşdirmәk, örnәk kimi bütün tarixә göstәrmәk üçün 
Mәdinәyә daxil oldu. Ondan sonra qiyamәtә qәdәr kim nә 
1
Ali-İmran/164 

---

21
zaman bacarsa, onun kimisini qurub ürәklәrdә hәvәs yaratmalı 
vә insanlar belә bir cәmiyyәti arzulamalı idilәr. Əlbәttә, belә 
bir quruluşun yaranması üçün etiqadi vә insani tәmәllәrә 
ehtiyac var. 
Əvvәlcә düzgün etiqad, düşüncәlәr mövcud olmalı vә bu 
nizam o düşüncәlәr әsasında qurulmalıdır. Peyğәmbәr (s) bu 
düşüncә vә fikirlәri on üç illik Mәkkә dövründә tövhid sözü, 
insan ucalığı vә digәr İslam tәlimlәri şәklindә izah etmişdi. 
Sonra da ömrünün sonuna qәdәr hәmişә Mәdinәdә bu 
quruluşun tәmәllәri olan bu uca düşüncәlәri vә tәlimlәri daim 
insanlara anlatdı vә öyrәtdi. 
Bu quruluşun yaranması üçün ikinci növbәdә insani 
amillәrә ehtiyac var. Çünki İslam quruluşu bir fәrdlә 
qurulmur. Peyğәmbәr (s) bu insanların bir çoxunu Mәkkәdә 
yetişdirmiş, 
hazırlamışdı. 
Peyğәmbәrin 
(s) 
böyük 
sәhabәlәrindәn ibarәt vә aralarında dәrәcә fәrqlәri olan bir 
qrup insan vardı. Bunlar on üç illik ağır Mәkkә dövrünün 
zәhmәtinin bәhrәsi idilәr. Bir qrup da Peyğәmbәrin 
(s)hicrәtindәn öncә Yәsribdә onun sözü ilә yetişmişdi; misal 
üçün, Sәd ibn Mәaz, Əbu Əyyub vә digәrlәri. Peyğәmbәr (s) 
Mәdinәyә daxil olduğu andan kadr hazırlamağa başladı. Bu 
uca quruluşun möhkәm tәmәllәri olan bacarıqlı idarәçilәr, 
böyük, cәsur, fәdakar, imanlı, güclü vә mәrifәtli insanlar 
tәdricәn Mәdinәyә daxil oldular. 
Peyğәmbәrin (s) hicrәtindәn öncә bu şәhәrin adı Yәsrib idi, 
o hәzrәtin gәlişindәn sonra isә "Mәdinәtün-Nәbi", yәni 
Peyğәmbәr şәhәri adlandı. Peyğәmbәrin (s) Mәdinәyә daxil 
olduğu andan bu mühacirәt gözәl bahar mehi kimi bütün 
şәhәri bürüdü, hamı qurtuluş yarandığını duydu, qәlblәr 
oyandı. Əhali Peyğәmbәrin (s) Mәdinәnin yaxınlığında 
yerlәşәn Qubaya daxil olduğunu eşitdikdә - o hәzrәt on beş 
gün orada qalmışdı –onu görmәk hәvәsi daha da artdı. 
Əhalinin bir qismi oraya gedib Peyğәmbәri (s) ziyarәt edir vә 
qayıdırdılar, bir qismi dә Mәdinәyә gәlişini gözlәyirdilәr. 
Peyğәmbәr (s) Mәdinәyә daxil olanda bu şövq, bu xәfif vә 

---

22
mülayim meh xalqın qәlbindә bir tufana çevrildi vә ürәklәri 
dәyişdirdi. Qәfildәn öz qәbilә inamlarının, hisslәrinin, әlaqә 
vә tәәssübkeşliklәrinin bu insanin simasında, onun rәftarının 
vә sözünün tәsirindәn mәhv olduğunu, yaradılış alәminin 
hәqiqәtlәrinә vә әxlaqi bilgilәrә açılan yeni darvaza ilә tanış 
olduqlarını hiss etdilәr. Əvvәlcә qәlblәrdә inqilab yaradan, 
sonra Mәdinә әtrafına qәdәr genişlәnәn, daha sonra Mәkkә 
qalasını fәth edәn, nәhayәt uzaq yollara qәdәm qoyub o 
zamanın iki böyük imperiyasının dәrinliklәrinә işlәyәn vә 
getdiyi hәr bir yerdә ürәklәri oyadan, insanların daxilindә 
dәyişiklik yaradan amil bu tufan idi. Müsәlmanlar erkәn İslam 
çağında İran vә Romanı iman gücü ilә fәth etdilәr. Bu imanı 
görәn kimi hücuma mәruz qalan xalqların qәlbindә dә iman 
yaranırdı. Xәncәr, maneәlәri, sәrvәtli vә güclü sәrkәrdәlәri 
yoldan götürmәk üçün idi. Xalq isә hәr yerdә bu tufanı dәrk 
etmişdi. O zaman iki böyük imperiya olan Roma vә İran İslam 
quruluşunun vә ölkәsinin bir hissәsinә çevrilmişdilәr. Bütün 
bunlar qırx il sürdü; on ili Peyğәmbәrin (s) dövründә, otuz ili 
dә ondan sonra. 
Peyğәmbәr (s) Mәdinәyә daxil olan kimi işә başladı. O 
hәzrәtin hәyatının möhtәşәm xüsusiyyәtlәrindәn biri budur ki, 
bu on il әrzindә bir anı dә hәdәrә vermәdi. Peyğәmbәrin (s) 
mәnәviyyat, hidayәt, tәlim-tәrbiyә işinin bir an da dayanması 
görünmәdi. Onun oyaqlığı, yuxusu, mәscidi, evi, döyüşü, küçә 
vә bazara getmәsi, ailәdә rәftarı, bütün varlığı dәrs idi. Belә 
bir ömür möhtәşәm faydalarla doludur! O, bütün tarixi öz 
düşüncәsi ilә fәth etdi, bütün tarixdә tәsir buraxdı. Mәn 
dәfәlәrlә demişәm ki, әsrlәrcә sonra bәşәriyyәt üçün 
müqәddәslәşәn bir çox mәsәlәlәr, o cümlәdәn bәrabәrlik, 
qardaşlıq, әdalәt vә demokratiya anlayışları onun 
tәlimlәrindәn tәsirlәnmişdir. Digәr dinlәrin tәlimlәrindә belә 
şeylәr ya yox idi, ya da әn azı açıqlanmamışdı. O yalnız on il 
hökumәt işi, siyasi vә ictimai iş gördü. Necә faydalı ömürdür! 
Daxil olan kimi öz mövqeyini müәyyәn etdi. 

---

23
Peyğәmbәrin (s) süvar olduğu dәvә Yәsrib şәhәrinә daxil 
oldu. Xalq onu dövrәyә aldı. O zaman Mәdinә şәhәri 
mәhәllәlәrә bölünürdü. Hәr mәhәllәnin özü üçün evlәri, 
küçәlәri, hasarı vә böyüklәri vardı vә müәyyәn bir qәbilәyә 
mәxsus idi; Övs vә Xәzrәcә bağlı olan qәbilәlәrә. 
Peyğәmbәrin (s) dәvәsi Yәsrib şәhәrinә daxil olanda hansı 
qәbilәnin qalasının qarşısına çatırdısa, böyüklәr bayıra çıxıb 
dәvәnin önündә dayanır, deyirdilәr ki, ey Allahın rәsulu, 
buraya gәl, bizim evimiz, sәrvәtimiz, imkanlarımız sәnin 
olsun. Peyğәmbәr (s) buyururdu ki, dәvәnin yolunu açın, o, 
aldığı әmrә görә hәrәkәt edir, qoyun getsin.
1
Belәliklә, 
dәvәnin yolunu açırdılar vә o, sonrakı mәhәllәyә çatırdı. Yenә 
böyüklәr, varlılar, qocalar, böyük şәxsiyyәtlәr vә gәnclәr 
qarşıya çıxıb dәvәnin önünü kәsir, o hәzrәtә deyirdilәr ki, ey 
Allahın rәsulu, burada en, bura sәnin evindir, nә istәsәn 
verәcәyik, hamımız sәnә xidmәt göstәrәcәyik. Buyururdu ki, 
dәvәnin yolunu açın, qoyun getsin, o, aldığı әmrә görә hәrәkәt 
edir. Dәvә belәcә mәhәllә-mәhәllә gәzirdi. Nәhayәt, 
Peyğәmbәrin (s) anasının mәnsub olduğu Bәni-Nәccar 
mәhәllәsinә çatdı. Onlar Peyğәmbәrin (s) dayıları sayılırdılar. 
Buna görә qarşıya çıxıb dedilәr ki, ey Allahın rәsulu, biz sәnin 
qohumlarınıq, bizim canımız sәnә fәda olsun, bizim 
yanımızda qal. Buyurdu ki, kәnara çәkilin, bu dәvә aldığı 
әmrә görә hәrәkәt edir. Yolu açdılar. Dәvә Mәdinә şәhәrinin 
әn yoxsul mәhәllәsinә çatıb yerә oturdu. Hamı bu yerin kimә 
mәxsus olması ilә maraqlandı. Gördülәr ki, Mәdinәnin әn 
yoxsul adamı, yaxud әn yoxsullarından biri olan Əbu Əyyub 
Ənsarinin evidir. Özü vә kasıb ailәsi gәlib Peyğәmbәrin (s) 
әşyalarını evә apardılar. Peyğәmbәr (s) dә qonaq kimi onların 
evinә daxil oldu, әyan-әşrafa, nüfuzlu insanlara, qәbilә 
başçılarına vә bu kimi şәxslәrә isә rәdd cavabı verdi. O 
özünün ictimai mövqeyini müәyyәn etdi. Bәlli oldu ki, bu şәxs 
pula, qәbilә nüfuzuna, filan qәbilә rәisinә, qohum-әqrәbaya, 
1
"Bihar әl-әnvar", c. 19, sәh. 109 

---

24
üzlü adamlara bağlı deyil vә olmayacaq. İlk andan ictimai 
münasibәtlәrdә hansı qrupun, hansı tәbәqәnin tәrәfdarı 
olduğunu vә daha çox kimlәrә xeyir verәcәyini müәyyәn etdi. 
Peyğәmbәrdәn (s) vә onun tәlimlәrindәn hamı faydalanır, 
amma daha mәhrum olan tәbii ki, daha artıq haqq götürür vә 
mәhrumluğunun әvәzi verilir. 
Əbu Əyyub Ənsarinin evinin qarşısında istifadәsiz torpaq 
vardı. Buyurdu ki, bu torpaq kimindir? Dedilәr ki, iki yetim 
uşağa mәxsusdur. Özü pul verib o yeri aldı, sonra buyurdu ki, 
bu yerdә mәscid tikәcәyik; yәni siyasi, ibadi, ictimai vә idari 
mәrkәz vә xalqın toplantı yeri. Toplaşmaq üçün yer lazım idi. 
Odur ki, mәscid tikmәyә başladılar. Mәscidin torpağını 
kimdәnsә istәmәdi, bağışlanmasını da gözlәmәdi, öz pulu ilә 
aldı. O iki uşağın atası vә himayәdarı olmasa da, Peyğәmbәr 
(s) onların atası vә himayәdarı kimi haqlarına tam şәkildә 
riayәt etdi. Mәscidi tikmәyә başlayanda Peyğәmbәrin (s) özü 
әlinә bel götürüb mәscidin bünövrәsini qazmağa başalayn ilk 
şәxslәrdәn, yaxud ilk şәxs oldu. Formal olaraq yox, hәqiqәtәn 
işә başladı vә tәr tökdü. Elә işlәdi ki, kәnarda oturan bәzi 
şәxslәr dedilәr biz oturaq, Peyğәmbәr (s) isә bu şәkildә 
işlәsin?! Qalxın biz dә işlәyәk. Odur ki, qısa müddәtdә 
mәscidi inşa etdilәr. Uca vә qüdrәtli rәhbәr olan Peyğәmbәr 
(s) göstәrdi ki, özü üçün heç bir xüsusi haqq, imtiyaz tanımır, 
bir iş görülmәlidirsә, hәmin işdә onun da rolu olmalıdır. Sonra 
o quruluşun idarәetmә siyasәtini tәnzim etdi. İnsan baxdıqda, 
tәdbirli vә ağıllı şәkildә addım-addım irәlilәdiyini gördükdә o 
әzmkarlığın, güclü qәrar vә qәtiyyәtin arxasında hansı 
düşüncәnin, fikrin vә dәqiqliyin durduğunu vә güman ki, 
bunun ilahi vәhydәn başqa bir yolla mümkün olmadığını 
anlayır. Bu gün dә hәmin on ilin vәziyyәtini addım-addım 
izlәmәk istәyәn şәxslәr bir şey anlamırlar. Əgәr insan hәr bir 
hadisәni ayrı-ayrılıqda incәlәsә, bir şey anlamaz; gәrәk işlәrin 
ümumi gedişinә, bütün bu işlәrin necә tәdbirlә, ağılla vә 
dәqiqliklә hәyata keçirildiyinә baxsın. 

---

25
Birinci iş birlik yaratmaqdır. Mәdinә әhalisinin hamısı 
müsәlman deyildi; әksәriyyәti müsәlman oldu, çox az bir 
qismi isә qeyri-müsәlman qaldı. Bundan әlavә, tәxminәn 
Mәdinәyә bitişik xüsusi qalalarında üç mühüm yәhudi qәbilәsi 
yaşayırdı: Bәni-Qeyn-Qa qәbilәsi, Bәni-Nәzir qәbilәsi vә 
Bәni-Qüreyzә qәbilәsi. Bunların Mәdinәyә gәlişi 100-200 il 
ondan öncәyә qayıdırdı. Gәlmәlәrinin sәbibi dә uzun 
söhbәtdir. 
Əziz Peyğәmbәrin (s) Mәdinәyә daxil olduğu dövrdә bu 
yәhudilәrin iki-üç xüsusiyyәti vardı. Biri bu idi ki, Mәdinәnin 
әsas sәrvәti, әn yaxşı әkinçilik sahәlәri, әn qazanclı ticarәtlәr, 
әn gәlirli sahә olan zәrgәrlik vә digәr bu kimi sәnәtlәr onların 
әlindә idi. Mәdinә әhalisinin çoxu ehtiyacları olanda onlara 
müraciәt edib borc alır, sәlәm götürürdülәr. Yәni maliyyә 
baxımından hamı onlardan asılı idi. İkincisi budur ki, Mәdinә 
әhalisinә nisbәtәn mәdәni üstünlüklәri vardı. Onlar kitab әhli, 
Mәdinәnin yarımvәhşilәrinin çox uzaq olduqları müxtәlif 
bilgilәrlә vә dini tәlimlәrlә tanış olduqlarına görә elm vә 
düşüncә baxımından üstün mövqedә idilәr. Bugünkü dillә 
ifadә etmәk istәsәk, demәliyik ki, onlar Mәdinәdә ziyalı 
tәbәqәni tәşkil edirdilәr. Buna görә oranın әhalisini axmaq 
sayır, tәhqir vә mәsxәrә edirdilәr. Sözsüz ki, tәhlükәyә mәruz 
qalanda vә lazım olanda tәvazökarlıq da edirdilәr, lakin 
normalda üstünlüyә malik idilәr. 
Üçüncü xüsusiyyәtlәri bu idi ki, uzaq yerlәrlә dә әlaqәlәri 
vardı, yalnız Mәdinә şәhәrindә qapılıb qalmamışdılar. Bunlar 
Mәdinәdә real qüvvә idilәr. Buna görә dә, Peyğәmbәr (s) 
bunlar haqda düşünmәli idi. Əziz Peyğәmbәr (s) ümumi bir 
müqavilә hazırladı. O hәzrәt Mәdinәyә daxil olanda heç bir 
müqavilә imzalamadan, xalqdan heç bir şey istәmәdәn vә xalq 
arasında heç bir müzakirә aparılmadan onun cәmiyyәtin 
rәhbәri olması bәlli idi. Yәni Peyğәmbәrin (s) şәxsiyyәti vә 
әzәmәti tәbii şәkildә hamını onun qarşısında kiçiltdi; bәlli 
oldu ki, o, rәhbәrdir vә hamı onun sözü ilә hәrәkәt etmәli, 
çalışmalıdır. Peyğәmbәr (s) hamı tәrәfindәn qәbul olunan bir 

---

26
müqavilә hazırladı. Müqavilә ictimai vә ticarәt әlaqәlәri, 
münaqişәlәr, qanbahası, Peyğәmbәrin (s) müxaliflәr, 
yәhudilәr vә qeyri-müsәlmanlarla münasibәtlәri barәdә idi. 
Bunların hamısı yazıldı vә qeyd olundu. Bu hәm dә genişdir; 
qәdim tarixә aid böyük kitabların iki-üç sәhifәsini әhatә edir. 
Çox әhәmiyyәtli olan sonrakı addım qardaşlıq yaratmaq 
idi. Zadәganlıq, xurafatçı tәәssübkeşliklәr, qәbilә qüruru vә 
xalqın müxtәlif tәbәqәlәrinin bir-birinә özgәliyi o zamankı 
tәәssübkeş vә cahil әrәb cәmiyyәtlәrinin әn böyük bәlası idi. 
Peyğәmbәr (s) qardaşlıq yaratmaqla bunları ayaqları altına 
atdı. Bir qәbilә başçısı ilә çox aşağı vә orta sәviyyәli bir adam 
arasında qardaşlıq yaradaraq dedi ki, siz iki nәfәr bir-birinizlә 
qardaşsınız. Onlar da bu qardaşlığı könüldәn qәbul etdilәr. 
Zadәganları vә böyük şәxslәri müsәlman olmuş vә azadlığa 
çıxmış qullarla bir tutdu. Bu işlә ictimai birliyin bütün 
maneәlәrini ortadan götürdü. Mәscidә azançı seçmәk 
istәyәndә sәsi vә görkәmi gözәl olanlar çox idilәr, çoxlu 
mәşhur adamlar vә görkәmli şәxsiyyәtlәr vardı. Amma bütün 
bunların arasından Bilal Hәbәşini seçdi; nә gözәllik, nә sәs, nә 
әsil-nәsәb vә nә ata-ana şәrafәti nәzәrә alındı, yalnız İslam, 
iman, Allah yolunda mücahidlik vә fәdakarlıq göstәrmәk 
meyar seçildi. Görün dәyәrlәri әmәldә necә müәyyәn etdi! 
Onun sözündәn çox әmәli, rәftarı vә davranışı insanlara tәsir 
edirdi.