147
Bul jerde
«úlgi» sózine tereń máni júkgengen. Úlgi – bul burınnan kiyatırǵan
xalıqtıń turmıs jolı, ata-babalar qáliplestirgen ádep-ikramlılıq, adamgershilik jolı.
Tórtinshi násiyatta XIV-XV ásirlerdegi xalıq turmısında huquqıy
institutlardıń (tártiplerdiń ) izlerin kóremiz. Puqaralıq, xojalıq dawların, sociallıq,
sonday-aq, siyasiy máselelerdi el basqaratuǵın biyler institutı qaraǵan. Puqaralıq
yamasa xojalıq sudları biyler institutınan bólinbegen. Termede puqaralıq yaki
xojalıq dawı boyınsha ózi shıǵarǵan húkimin ózi biykarlaǵan, wádesin jutqan
(paraǵa qızıǵıw yamasa úlken ámeldardıń qısımı sebepli) turaqsız biydi qaralaydı.
Besinshi násiyatta islam dininiń kúshli tásiri kórinedi. Musılmanshılıqtıń baslı
parızı bolǵan bes waqıt namaz oqıp, qudaǵa qulshılıq etiw tártibi adamgershiliktiń
eń joqarǵı normalarına teńlestiriledi.
Altınshı násiyatta sol zamandaǵı jawgershilik, qorǵanıw isleri sáwlelengen.
Ol waqıtları qorǵanıw isleri menen shuǵıllanatuǵın turaqlı armiya bolmaǵan, hárbir
bardamlı xojalıq mıqlı at hám jaw-jaraqqa iye bolıwı tiyis bolǵan. Jawdıń xabarı
shıǵıp dabıl qaǵılǵanda at-jaraqlı jigitler dárhal atlanıp shıǵadı, al at-jaraǵı joqlar
ǵarrılar hám bala-shaǵalar menen teń bolıp úlken qısınıspaǵa túsedi. Termede usı
jaǵdaylarǵa isharat etedi.
Jetinshi nasiyatta balası ólip músiybet túsken úydiń awır jaǵdayı berilgen.
Segizinshi nasiyatta Altın Orda hám ńoǵay Ordasınıń tusında jámiyettiń
sociallıq jaqtan qatlamlasıwın (ajıralıwın) hám xalıqtıń sociallıq turmısın
abaylawǵa boladı. Ol zamanda mámleketlik dárejede sociallıq qorǵaw institutları
bolmaǵan. Sociallıq jaǵdayı (kún kórisi) tómen adamlardıń qorǵalıwı bardamlı
adamlardıń miyrim-shápáátinen, qayır-saqawatınan ǵárezli bolǵan. Tallap otırǵan
termede bul sociallıq jaǵday heshbir ámeńgeri joq, qarawsız qalǵan
seksen jasar
ǵarrı qul obrazı mısalında berilgen.
«Babańman» tolǵawında Shınǵısxannan beride ótken iri baslı xanlarǵa
sıpatlama beredi, ózine zamanlas xanlardıń nasazlıǵın, soraǵan eline jábir
beretuǵın bolımsız siyasatın ayawsız áshkara etedi.
Óziniń jurtın búldirgen,
Ál amanǵa keltirgen,
148
Qozǵalań salǵan jurtına,
Jesir qatın, jetim ul,
Tıńlamay dadın jılatqan,
Shaytan joldan azǵırǵan,
Aqıbetin sorasan,
Sizlerdi kórgen babańman.
Juwmaqlap aytqanda, Sıpıra jıraw óz termeleri menen tolǵawlarında Noǵaylı
dáwiriniń tariyxıy,siyasiy kórinislerin, sociallıq jaǵdayların, jámiyetlik
qatlamlardın ayırmashılıqların kórkem sawlelendirgen. Qaraqalpaq jırawları úlken
dastandı jırlawdan aldın Sıpıra jırawdıń termeleri menen tolǵawların jırlawdı úrdis
etken.
Dostları ilə paylaş: