Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

Maxmud Zamaxshariy (1074-1144). Házirgi Túrkmenstan Respublikası 
Tashawız qalasına jaqın Zamaxshar elatında (xalıq tilinde onı Izmıqshır dep 
ataydı) molla shańaraǵında tuwılǵan. Shıǵısı boyınsha túrkiylerden. Dáslepki 
bilimdi óz atasınan alǵan, sońınan Gurganj (házirgi góne Úrgenish) medreselerinde 
bilim alǵan. Bala waqtında bir ayaǵın sındırıp alǵan hám mayıp bolıp qalǵan. 
Biraq mayıplıq onıń tereń bilim alıwına, úlken ulama, jetik shayır bolıp jetisiwine 
irkinish bola almaydı. Jas Maxmud aǵash ayaǵın tıqıldatıp ilim-bilim quwıp 
Gurganj, Buxara, Marı, Isfahan, Sham, Baǵdad, Hijaz hám Mákke qalalarına 
baradı, bilimin jetilistiredi. Ol arab tiliniń fonetikası, morfologiyası hám basqa da 
máselelerin úyrenip, «Al-Mufassal», «Muqaddimatul-adab» kitapların jazadı. 
Ásirese, onıń «Quran»nıń eń tolıq hám jetik tafsiyrin (túsindirmelerin, tallawların) 
beretuǵın «Ál-Kashshof» kitabı medreseniń ápiwayı talabasınan baslap jetik 
ulamalarǵa shekem ásirler boyı qolınan túsirmeytuǵın oqıw quralı boldı. Házirge 
shekem kimde kim Quranı kárimniń mazmunın tereń bilgisi kelse, Maxmud 
Zamaxshariydiń «Ál-Kashshof» kitabına júginedi. Akademik H.Hamidov «Shıǵıs 
qoljazba dárekleri hám XIX ásir qaraqalpaq shayırları» (1991) degen izertlewinde 
Zamaxshariydiń joqarıdaǵı kitaplarınıń XIX ásirde qaraqalpaqlar arasında da keń 
tarqalǵanın, medrese talabalarınıń eń jaqsı oqıw qollanbası bolǵanın atap keltiredi. 
Maxmud Zamaxshariy jetik lirik-shayır bolǵan adam. Ol óziniń sheyrlerin 
(qosıqların) ǵázzel, másnewiy formalarında jazǵan. Onıń lirikasında Allataalaǵa 
shúkirlik etiw, tariyip, didaktika, watanpárwarlıq, ádep-ikramlılıq, tábiyat (peyzaj) 
temaları sáwlelengen. Ilimiy miynetleri hám poeziyalıq shıǵarmaları arab tilinde 
pitilgen, qosıq qurılısı boyınsha aruz ólsheminde jazılǵan. Lirikasında ádep-
ikramlılıq, iyman-insap, mehir-muhabbat, jaqsılıq, qayır-saqawat, adamlarǵa 

---

32 
húrmet-izzet máseleleri úlken poetikalıq sheberlik penen sáwlelengen. 
Zamaxshariydiń lirikalıq shıǵarmaları toplanıp «Diywan» túrinde tarqatılǵan. Ol 
uzaq jıllar dawamında Mákke qalasında gúlli musılmanlardıń zıyaratlaytuǵın 
muqaddes jayı, Allataalanıń jerdegi úyi esaplanǵan Kabadullanıń qasında jasaǵan, 
ilim islegen, adamlardıń baxtın tilep, qudaǵa shın kónilden ibadat qılǵan. Sonıń 
ushın, zamanlasları asa húrmet etip oǵan «Jarilullax» – «Allanıń dostı, qońsısı» 
degen ataq bergen. 
Zamaxshariy sonshelli tabıslarǵa, ataqlarǵa erisse de, bári bir tuwılǵan 
Watanın saǵınıp jasadı. Ol ómiriniń aqırında tuwılǵan eli Xorezmge kelip 
qonıslandı hám sol jerde qaytıs boldı. Házir onıń mazarı abadanlastırılıp, basına 
sulıw maqbara qurılǵan. Búginde xalıq onı húrmet etip, maqbarasın zıyaratlap 
turadı. 
Sovet hákimyatı dáwirinde Zamaxshariy Qurannıń tafsiyrin bergen iláhiyat 
(din) iliminiń iri wákili sıpatında qaralıp, onıń shıǵarmaları itibarǵa alınbadı. Tek 
milliy ǵárezsizlik jılları Zamaxshariy miyrasları menen keń xalıqtıń tanısıwına 
múmkinshilik jaratıldı.