Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги
Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı haqqında qısqasha maǵlıwmat
Yüklə 1,39 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı haqqında qısqasha maǵlıwmat
Erte dáwirdegi hám orta ásirler dáwirindegi ádebiyatlar házirgi zamandaǵıday milliy ádebiyatlar bolıp baslanbaǵan, al tutas regionlar, imperiyalar ádebiyatı bolǵan. Mısalı, antik (áyyemgi) dáwir grek-rim ádebiyatı (b.e.sh. VII-VI á.á. hám b.e. IV-V á. á.), orta ásirlik arab ádebiyatı, orta ásirlik túrkiy ádebiyat h.t.b. bolıp bólingen. Milliy ádebiyat degen túsinik tariyx maydanında milletlerdiń payda bolıwı hám qáliplesiwi menen júzege keledi. Demek, milletlerdiń qáliplesiwi menen belgili bir millettiń ruwxıy dúnyasın, arzıw ármanların, mentalitetin (milliy ózgesheligin), ekonomikalıq máplerin, tariyxıy sharayatların, psixologiyasın, xarakterin milliy ádebiy tilde sáwlelendiretuǵın milliy ádebiyat payda boladı. Basqasha aytqanda, joqarıda keltirgen milliy kolorit belgili bir geografiyalıq shegaralarına, ekonomikalıq, tariyxıy hám ruwxıy rawajlanıwdıń ulıwmalılıǵına iye, sonday-aq, qáliplesken ortaq ideologiyaǵa, úrp-ádetlerge, dástúrlerge, ortaq xarakterge, ortaq ádebiy tilge iye xalıqtıń (millettiń) ádebiyatında sáwlelenedi. Áyyemgi hám orta ásirler dáwirlerindegi ádebiyatlarda milliy belgiler anıq kórinbeydi, jergilikli kolorit bayqalmaydı, olardıń qaharmanlarına milliy sana- sezim tán emes, olar mifologiyalıq túsinikler, ulıwmainsanıylıq máseleler dógereginde pikirleydi hám háreket etedi. Bul jaǵdaylar joqarıdaǵı ádebiyatlardıń kópshiligi emes, al olar dóregen áyyemgi hám orta ásirlik dáwirlerdegi tariyxıy- mádeniy sharayatlardıń hám kórkem estetikalıq talaplardan kórinisleri bolıp tabıladı. Mıń jıl dawamında Oraylıq Aziya xalıqlarınıń ruwxıy-estetikalıq talapların qandırıp kelgen burınǵı bir pútin túrkiy ádebiyat XVII-XVIII-XIX ásirlerde óz aldına xalıqlıq belgilerge, ózgesheliklerge iye bolıp ketken bir qatar túrkiy xalıqlardıń jańa tariyxıy-mádeniy, ruwxıy talaplarına tolıq juwap bere almay qaladı. Bul xalıqlar jańa tariyxıy sharayatlarǵa baylanıslı ádebiyatta kóbirek jergilikli kolorittiń, yaǵnıy jańa qáliplesip kiyatırǵan xalıqtıń ózine tiyisli sana- seziminiń, ruwxıy dúnyasınıń sáwleleniwin kúseydi. Nátiyjede, joqarıda kórsetilgen dáwir ishinde milliy sana-sezimlerdi, milliy ruwxıy dúnyanı, milliy 6 xarakterdi kórkem sáwlelendiretuǵın ózbek, túrkmen, qaraqalpaq, qazaq ádebiyatları júzege keledi. Xalıq ásirler dawamında milliy belgilerdi, milliy ruwxıy dúnyanı qáliplestirip bolgannan soń ǵana onıń milliy ádebiyatı payda boladı. Qaraqalpaq ádebiyatı – ulıwma dúnya xalıqları ádebiyatınıń hám tuwısqan túrkiy xalıqlar ádebiyatınıń bir quram bólegi, dúnyadaǵı kóp sanlı milliy ádebiyatlardıń biri. Házirgi qaraqálpaq milliy ádebiyatı tariyxı uzaq dáwirlerdi óz ishine aladı, atap aytqanda, ol óz tariyxın orta dáwirlerdegi (VII-VIII á.á.) túrkiy jazba esteliklerden baslaydı. Eskertip ótetuǵın bir jaǵday, házirgi dáwirdegi túrkiy xalıqlardıń milliy ádebiyatları óz tariyxın joqarıda aytılǵan esteliklerden baslaydı hám XV-XVI ásirlerge shekemgi aralıqtaǵı eski túrkiy tilde jazılǵan shıǵarmalardı ózleriniń ádebiy miyrası dep sanaydı. Sebebi, bul dáwirlerde túrkiy xalıqlar ortaq bir ádebiy tilde ádebiyat dóretken hám bul bay miyras, joqarıda aytılǵanınday, milliy ádebiyatlarǵa bólinbegen. Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxın, shártli túrde, tómendegi dáwirlerge bólip úyreniw múmkin: erte dáwirlerdegi qaraqalpaq ádebiyatı (VII-VIII-XVIII á.á.); XIX ásir qaraqalpaq ádebiyatı; XX ásir qaraqalpaq ádebiyatı; XX ásirdiń aqırı hám XXI ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatı (bul dáwirdegi ádebiy-ilimiy ortalıqta ǵárezsizlik dáwiri ádebiyatı dep te ataydı). Qolımızdaǵı sabaqlıq qaraqalpaq ádebiyatı tariyxınıń VII-XVIII ásirlerdegi dáwirin ilimiy jetiskenliklerge tiykarlanıp, oqıw-metodikalıq baǵdarda sáwlelendirgen. Demek, bul kitap orta dáwirdegi qaraqalpaq ádebiyatın tariyxıy hám ádebiy baǵdarda úyreniwge baǵıshlanǵan. Yüklə 1,39 Mb. Dostları ilə paylaş:
|