Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

 
Sózlik 
Qut – baxıt, nesiybe. 
Bilik – bilim. 
Báyit – arab tilindegi «úy» sózinen alınıp, jup qatarlı qosıqtı ańlatadı. Eki 
qatar qosıq bir-birine baylanısıp, bir mazmun berse ǵana báyit bola aladı. 
Ǵázzeller, másnawiyler báyitler menen jazıladı. Báyitler ǵázzelde a-a, b-a, v-a 
túrinde, másnawiyde a-a, b-b, v-v túrinde uyqasadı. «Qutadǵu bilik» dástanı 
másnawiy báyitleri menen jazılǵan.
Másnawiy – qosıq (sheyr) formalarınıń biri. Arab tilinde «ekilik» degendi 
ańlatadı. Hár eki qatar óz aldına uyqasıp keledi: a-a, b-b, v-v. Klassikalıq 
ádebiyatta dástanlar, kóbinese, másnawiy qosıq forması menen jazılǵan. 
Qasiyda – poeziya janrlarınıń biri. Belgili bir tariyxıy adamdı (patshanı, 
batırdı, shayırdı) maqtawǵa baǵdarlanǵan qosıq túri. Qasiyda geyde basqa zatlardı, 
tábiyat qubılısların maqtawǵa da baǵıshlanadı. «Qutadǵu bilik» dástanında shıraylı 
etip jazılǵan «Báhár qasiydası» bar. 
Rubayı – poeziya janrlarınıń biri. Arab tilinde «tórtlik» degendi ańlatadı. 
Tórt qatardan ibarat, belgili bir temaǵa baǵdarlanǵan óz aldına ǵárezsiz shıǵarma. 
Rubayılar a-a-a-a yamasa a-a-b-a túrinde uyqasadı. Rubayı úlgileri «Qutadǵu 
bilik» dástanında ayırım orınlarda qollanılǵan. 
Ular qush (qus) – kekiliksımaq qustıń atı. 
Ibri suri – Allataalanıń perishtesi Israfil sırnayınıń hawazı (Mifologiyalıq 
túsinik). 
Ilik-kúlmiz – jayrannıń erkegi hám urǵashısı. Házirgi tilimizde elik degen 
formada ushırasadı. 

---

63 
Sıǵun-muyǵaq – suwınnıń erkegi hám urǵashısı. 
Budun – xalıq. 
Elig – patsha, húkimdar. 
Er (er) – azamat, batır. 
Sorawlar hám tapsırmalar 
1. Yusip Xas Hajip jasaǵan XI ásirge tariyxıy sıpatlama beriń. 
2. «Qutadǵu bilik» dástanı haqqında maǵlıwmat beriń. 
3. «Qutadǵu bilik» dástanın jazıwdı kim hám ne sebep buyırǵan? 
4. Dástannıń janrlıq ózgeshelikleri haqqında aytıp beriń. 
5. Dástannan keltirilgen eski túrkiy tildegi úzindilerdi házirgi qaraqalpaq tiline 
awdarması menen salıstırıp oqıń, sózlerdiń birdeyligin, uqsaslıǵın hám 
ózgeshiligin ajıratıń. 
6. Dástannıń mazmunın sóylep beriń. 
7. «Qutadǵu bilik» dástanı qanday temanı sáwlelendiredi? 
8. Dástanda qanday ideyalar sáwlelengen? 
9. Dástanda qanday jámiyetlik qatlamlar haqqında sóz boladı? 
10. Shayırdıń bilimge kózqarası qalay sáwlelengen? 
11. Kúntuwdı qanday patsha obrazında súwretlengen? 
12. Kúntuwdı ne sebep miynet adamlarına ayrıqsha ǵamxorlıq etedi? 
13. Dástannıń kórkemlik ózgeshilikleri tuwralı aytıp beriń. 
14. Dástan boyınsha dúzilgen sózlikti meńgerip alıń. 
15. Dástannıń kórkemligi, qosıq qurılısı tuwralı tómendegi kitapta tolıǵıraq hám 
túsiniwge jeńil etip berilgen: Tўxлиев Б. Aдaбиѐт. Aкaдeмик лицей вa 
касб-ҳунар коллежлари учун дарслик. Toшкeнт, «Ўқитувчи», 2002, 132-
145 бб. Kitapxanadan bul kitaptı alıp oqıń.