2. XIV ásir turkiy ádebiyatında nazira janrı. Naziragóylik shıǵarma jazıw
dástúri XIV ásir túrkiy ádebiyatına da ótip, onıń belgili bir janrına aylanadı. Altın
89
Orda xanlıǵınıń shayırları Sayfı Sarayı, Qutub hám basqalar parsı tilinde jazılǵan
dástanlarǵa eliklep, olardan úlgi alıp túrkiy tilde dástanlar jazdı.
3. Sayfı Sarayınıń «Gúlistan bit-túrkiy» dástanı Sayfı Sarayı – XIV ásir
túrkiy ádebiyatınıń úlken wákili. Edil (Volga) dáryası boyında jasaǵan qıpshaq
qáwimlerinen shıqqan. Atı Sayıp. Ol 1321-1396 jıllar aralıǵında ómir súrgen.
Saray qalasında, Mısırda, Túrkiyada jasaǵan. Altın Orda xanlıǵınıń ortalıq qalası
Sarayda jasaǵanı ushın kitabiy dástúr boyınsha Sayfı Sarayı táqállusi menen
shıǵarmalar jazǵan. Ol kóplegen ǵázzeller, qasiydalar, rubayılar, dástanlar jazǵan.
Shayır «Suxayil hám Gúldirsin» degen liro-epikalıq dástan jazıp, onda birin-
biri súygen Suxayil degen qarapayım jigittiń hám Gúldirsin degen patsha qızınıń
(dástanda Ámir Temirdıń qızı dep beriledi) pák muhabbatı jırlanadı, olardıń
tragediyalıq táǵdiri súwretlenedi.
Sarayınıń «Gúlistan bit-túrkiy» – «Túrkiyshe bitilgen (jazılǵan) Gúlistan»
dástanı ullı parsı-tájik shayırı Saadiydiń (1210 -1292) «Gúlistan» (1258) dástanınıń
úlgisinde jazılǵan. Saadiy dástanınıń baslı ideyasın hám kompoziciyalıq qurılısın
saqlap qalıp, Sarayı oǵan birqansha jańalıqlar kirgizedi. «Gúlistan bit-túrkiy»
dástanı 8 baptan ibarat bolıp, olardıń hárbirinde ómir, sociallıq turmıs, sultanlar,
bekler hám miynetkesh xalıq tuwralı, qánáát, insap, iyman tuwralı, sadıq muhabbat
hám tárbiyanıń áhmiyeti, ǵarrılıqtıń qıyınlıǵı haqqında tereń oy-pikirler berilgen.
Dástanda, sonday-aq insan huqıqı, sonıń menen birge hayal-qızlar huqıqı, olardıń
turmıstaǵı, jámiyettegi ornı haqqında kózqaraslar bildirilgen. Nátiyjede, kitapta
avtordıń aytqan oy-pikirleri arqalı bay turmıs tájiriybesine, tereń aqılǵa, tınıq
qıyalǵa, ómir tuwralı óziniń kózqaraslarına iye danıshpan obrazı sáwlelenedi.
Demek, «Gúlistan bit-túrkiy» kitabı – janrı boyınsha didaktikalıq shıǵarma,
ol poeziya hám qara sóz benen aralas jazılǵan. Onda qıyırman-shıyırman
waqıyalar, ara qatnasıqları shiyelenisken personajlar súwretlenbegen. Joqarıda
aytılǵanday, dástanda úgit-násiyatlar, filosofiyalıq oy-pikirler sáwlelengen. Hárbir
pikirden soń onı turmıs mısalı menen tastıyıqlawshı hikayat – syujet berilgen.
Mısalı, durıs sózdiń abzallıǵı, jalǵan sózdiń namaqullıǵı, eger jalǵan sózdiń
90
nátiyjesi jaqsılıqqa alıp keletuǵın bolsa, onı qalay aytıw kerekligi tuwralı
didaktikalıq syujet berilgen. Tómende usınday syujetlerden bir mısal beriledi.
Dostları ilə paylaş: |
