Xususiyatlari

Bob bo‘yicha xulosa : 
1. Modal so‗zlar uslubi doirasida ikki xil ottenkani ya‘ni
so‗zlovchi fikrining voqelikka yo salbiy, yoki ijobiy munosabatini
anglaymiz. Buni modal so‗zlar tasnifidagi barcha guruhlarga tegishli
desak ham bo‗ladi. O‗zbek tilida ijobiy munosabat bildiruvchi
modal so‗zlarni chegaralab bo‗lmaydi. 
2. Ijobiy turdagi modal so‗zlar ikki xil vosita asosida gap
mazmuniga ijobiylik bag‗ishlashi mumkin. Bular quyidagilardir: 
1. Gapda anglashilib turuvchi umumiy mazmun orqali; 
2. Gapda muhim rol o‗ynovchi ohang orqali. 
Birinchisi gapdagi ifoda tarzi orqali, ya‘ni aynan ma‘nosi
bilan. Ikkinchisi gapning ohangi orqali. Ohang tilshunoslikda,
ayniqsa, og‗zaki so‗zlashuv uslubida eng muhim, birlamchi vosita
bo‗lib, u orqali gapning mazmuni butunlay teskari aylanib ketishi
yoxud aksincha, butkul salbiy ma‘nodagi modal so‗z ham gapga
ohang orqali ijobiy ottenka yuklashga xizmat qilishi mumkin.  
3 O‗zbek tilida modal so‗zlar ham xuddi boshqa so‗z
turkumlari singari o‗ziga xos tuzilish tarkibiga ega sanaladi.
Chunonchi, modal so‗zlarning ham tuzilishiga ko‗ra turlari uchta
hisoblanadi. Bular quyidagilardir: 
1. Sodda modal so‗zlar; 
2. Qo‗shma modal so‗zlar; 
3. Juft va takror modal so‗zlar; 
Sodda modal so‗zlarning o‗zi ham ikkiga bo‗linadi: 

---

58 
1. Sodda tub modallar; 
2. Sodda yasama modallar. 
 
 
 

---

59 
Umumiy xulosa 
1. Modal so‗zlar tilshunoslikda shu kunga qadar alohida so‗z
turkumlari tarkibida o‗rganilib kelinayotgan edi. So‗zlovchining
ifodalanayotgan fikrga asosan modal ma‘no yuklash uchun qo‗llaydigan
leksik birligi modal so‗zlar deyiladi. Modal so‗zlar morfologiyada
nomustaqil lug‗aviy ma‘noli so‗zlar tarkibida o‗rganilsa, sintaksisda kirish
so‗z vazifasida o‗rganiladi. 
2. Modal so‗zlarni alohida kategoriya sifatida V. V. Vinogradov
ishlab chiqqan. S. Abukumova, I. I .Menzaninova kabi tilshunoslar modal
so‗zlarni alohida so‗z turkumi sifatida o‗rganish tarafdori bo‗lib chiqdilar. 
O‗zbek tilida ham modal so‗zlar bo‗yicha salmoqli ishlar amalga
oshirilgan. R. Komiljonovning ― O‗zbek tilida modal so‗zlar‖,
S. Saidovning ―Hozirgi zamon o‗zbek tilidagi modal so‗zlarning
klassifikatsiyasi masalasiga doir‖ kabilar shular jumlasidandir. 
3. Modal so‗zlar substansial tilshunoslikda semantik – funksional
shakllangan so‗z – gaplar tarkibida o‗rganiladi va shunga muvofiq
tasniflanadi. Bunda modal so‗zlarning mustaqil holda gap bo‗la olish,
gap tarkibida shu gapning biror bo‗lagi bilan sintaktik aloqaga kirisha
olmaslik, o‗ziga xos g‗ayrioddiy ma‘noga ega bo‗lish, bog‗lamalar bilan
birika olmaslik kabi xususiyatlari namoyon bo‗ladi. 
4. O‗zbek tilida modal so‗zlarning tasnifi va tarkibi masalasi
hali yetarlicha to‗liq o‗rganilgan emas. Bu esa fanda turfa xil
xilma –xilliklarning, tafovutlarning kelib chiqishiga sabab bo‗lmoqda.
Xususan, an‘anaviy tilshunoslik va formal tilshunoslik vakillari
orasida bu tafovutlar ancha – muncha ko‗zga tashlanadi. Biroq,
tasniflar orasida haminqadar mukammalroq, izchilroq tasniflar ham
borki, ularda modal so‗zlarning semantik tasnifi g‗oyatda katta e‘tibor

---

60 
bilan tahlil qilingan. Ana shunday tasniflardan biri bu - Shavkat
Rahmatullayev tasnifidir.
5. O‗zbek tilida modal so‗zlarni bir turkumga birlashtiruvchi
asosiy xususiyatlari sifatida quyidagilarni belgilash mumkin: 
1) modal so‗zlar gap tarkibiga muayyan denotativ ma‘nolari bilan
kirmaydi.
2) modal so‗zlar grammatik shakllanganlik nuqtayi nazaridan rang 
– barang. Unda tuslangan fe‘l ham, tuslanmagan fe‘l ham, ot ham,
olmosh ham modal so‗z vazifasida keladi. Ammo ular aytilganidek,
ba‘zan qisman, ba‘zan butunlay o‗z lug‗aviy ma‘nosini yo‗qotib,
paradigmasidan vaqtincha uzilgan bo‗ladi; 
3) modal so‗zlarning barchasi o‗ziga xos yagona ―so‗zlovchining
o‗z fikriga munosabatini bildirish‖ umumiy ma‘nosi ostida
birlashadi; 
4) modal so‗zlarning gapdagi o‗rni qat‘iy emas.
6. Modal so‗zlarning tarkibi masalasi ham tilshunoslikda ancha
mubohasali. Xususan, ba‘zi modal so‗zlarning asli modal so‗zmi,
yoki undov so‗zmi ekanligini aniqlash ham qiyin kechmoqda. Bu
borada formal tilshunoslikning modal so‗zlarni funksional shakllangan
so‗z gaplarning bir turi sifatidagi qarashlari katta ahamiyatga molik
sanaladi. 
1. Modal so‗zlar uslubi doirasida ikki xil ottenkani ya‘ni
so‗zlovchi fikrining voqelikka yo salbiy, yoki ijobiy munosabatini
anglaymiz. Buni modal so‗zlar tasnifidagi barcha guruhlarga tegishli
desak ham bo‗ladi. O‗zbek tilida ijobiy munosabat bildiruvchi
modal so‗zlarni chegaralab bo‗lmaydi. 

---

61 
2. Ijobiy turdagi modal so‗zlar ikki xil vosita asosida gap
mazmuniga ijobiylik bag‗ishlashi mumkin. Bular quyidagilardir: 
1. Gapda anglashilib turuvchi umumiy mazmun orqali; 
2. Gapda muhim rol o‗ynovchi ohang orqali. 
Birinchisi gapdagi ifoda tarzi orqali, ya‘ni aynan ma‘nosi
bilan. Ikkinchisi gapning ohangi orqali. Ohang tilshunoslikda,
ayniqsa, og‗zaki so‗zlashuv uslubida eng muhim, birlamchi vosita
bo‗lib, u orqali gapning mazmuni butunlay teskari aylanib ketishi
yoxud aksincha, butkul salbiy ma‘nodagi modal so‗z ham gapga
ohang orqali ijobiy ottenka yuklashga xizmat qilishi mumkin.  
3 O‗zbek tilida modal so‗zlar ham xuddi boshqa so‗z
turkumlari singari o‗ziga xos tuzilish tarkibiga ega sanaladi.
Chunonchi, modal so‗zlarning ham tuzilishiga ko‗ra turlari uchta
hisoblanadi. Bular quyidagilardir: 
1. Sodda modal so‗zlar; 
2. Qo‗shma modal so‗zlar; 
3. Juft va takror modal so‗zlar; 
Sodda modal so‗zlarning o‗zi ham ikkiga bo‗linadi: 
1. Sodda tub modallar; 
2. Sodda yasama modallar. 

---

62 
Foydalanilgan adabiyotlar ro‗yxati: 
1. Karimov I. O‗zbekiston XX asr bo‗sag‗asida; xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.—Toshkent: O‗zbekiston, 1997. 
2 .Abdullayev A. o‗zbek tilida ekspressivlik ifodalashning sintaktik
usuli. – Toshkent: Fan, 1987.
3. Abduazizov A. O‗zbek tili fonologiyasi va morfonologiyasi. Т., 1994. 
4. Abdurahmonov G‗. O‗zbek tili grammatikasi. Т.1995. 
5. Asqarova M., Abdurahmonov H. O‗zbek tili grammatikasining
praktikumi. – Toshkent: O‗qituvchi, 1981. 
6. Begmatov E. Hozirgi o‗zbek adabiy tilining leksik qatlamlari. – 
Toshkent: Fan, 1985. 
7. Doniyorov X., Yo‗ldoshev B. Adabiy til va badiiy stil. – Toshkent:
Fan, 1988. 
8. Hozirgi o‗zbek adabiy tili. Toshkent: Ilm – ziyo, 2010. 
9. Hozirgi zamon o‗zbek tili. Toshkent: Fan, 1957. 
10. Hozirgi o‗zbek adabiy tili. I, II jild. Toshkent: Fan, 1966. 
11. Jamolxonov H. Hozirgi o‗zbek adabiy tili. Т., 2005. 
12. Lug‗at boyligini o‗rgatish va o‗rganishda qayta baholash zarur
bo‗lgan ba‘zi masalalar. O‗TA, 1990, 3. 
13. Madrahimov I. O‗zbek tili leksemalarining tarkibiga doir.// O‗zbek
tili va adabiyoti, 2002, 4-son. 
14. Mahmudov N., Nurmonov A. O‗zbek tilining nazariy grammatikasi. 
Т.: Toshkent, 1995. 
15. Mahmudov N. O‗zbek tilidagi sodda gaplarda semantik - sintaktik 
assimetriya. Т., ―O‗qituvchi‖, 1984. 

---

63 
16. Ne‘matov H., Bozorov O. Til va nutq. – Toshkent: O‗qituvchi,
1993. 
17. Ne‘matov H., Rasulov R. O‗zbek tili sistem leksikologiyasi
asoslari. Toshkent: O‗qituvchi, 1995. 
18. Ne‘matov H., Sayfullayeva R., Qurbonova M. O‗zbek tili
struktural sintaksisi asoslari. Toshkent: O‗qituvchi, 1999. 
19. Ne‘matov H. O‗zbek tili tarixiy fonetikasi. Т., 1992. 
20. Ne‗matov H., G‗ulomov A. va b. Ona tili. Umumta‘lim
maktablarining 5-6-7-8-9- sinflari uchun darslik. Т., 2002. 
21. Nurmonov A. va b. O‗zbek tilining mazmuniy sintaksisi.Т.: Fan,1992 
22. Nurmonov A. O‗zbek tilshunosligi tarixi. – Toshkent: O‗zbekiston,
2002. 
23. Nurmonov A. O‗zbek tili fonologiyasi va morfologiyasi. Т., 1992 
24. Qurbonova M. va b. O‗zbek tilining mazmuniy sintaksisi. Т.: 
Universitet. 2004. 
25. Qurbonova M. Hozirgi zamon o‗zbek tili, Sodda gap sintaksisi
uchun materiallar. Т., ―Universitet‖, 2002.
26. Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o‗zbek tili. I va II qismlar. 
Toshkent: Mumtoz so‗z, 2010. 
27. Safarova R. Leksik- semantik munosabatning turlari. Toshkent:
O‗qituvchi, 1996. 
28. Saidov S. Modal so‗zlarning gapda qo‗llanilishi haqida. O‗zbek tili
va adabiyoti jurnali. 1964. 4-son. 
29. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G., Qurbonova M. va
boshqalar. Hozirgi o‗zbek adabiy tili. Toshkent: Fan va texnologiya,
2009. 
30. Sayfullayeva R. va b. Hozirgi o‗zbek tili. Т. 2007 

---

64 
31. Sayfullayeva R. O‗zbek tilida qo‗shma gapning shakl – vazifaviy
talqini. – T.: Fan, 1994. 
32. Sayfullayev R. R. Hozirgi o‗zbek adabiy tilida gap bo‗laklarining
semantikasi va grammatikasi. Т., Fan, 2000. 
33. Til qurilishining asosiy birliklari. Toshkent: Universitet, 2002. 
34. Tursunov U., Muxtorov A., Rahmatullayev Sh. Hozirgi o‗zbek
adabiy tili. Toshkent: O‗zbekiston, 1992. 
35. Toshaliyev I. Stilistik norma muammmolari ( birinchi maqola ) // 
O‗zbek tili va adabiyoti, 1989, 5 – son. 
36. Якушин Б. В. Гипотезы о происходение языка. Введение. М.:
Наука, 1984. 
37. O‗zbek tili grammatikasi. II tomlik. I tom. T.: Fan –1976. 
38. G‗ulomov A., Asqarova A. Hozirgi o‗zbek adabiy tili. Toshkent:
O‗qituvchi, 1987. 
39. Shomaqsudov A., Rasulov I., Qo‗ng‗urov R., Rustamov H. O‗zbek tili
stilistikasi. – Toshkent: O‗qituvchi, 1983. 
40. Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A. va boshqalar.
Hozirgi o‗zbek adabiy tili. I qism. Toshkent: O‗qituvchi, 1980. 
41. Jurnallar: ―O‗zbek tili va adabiyoti‖, ―Til va adabiyot ta‘limi‖, 
«O‗zMU xabarlari» (1991-2007 yy). 
42. Ilmiy to‗plamlar: ToshDU ilmiy asarlari. Tilshunoslik masalalari (1991-
2007 yy).