SeyiD ƏHMƏd mahmudi /j

MƏSİHİ MƏNBƏLƏRİNDƏ TÖVHİD VƏ TƏSLİS 
Bu dərsdə bəyan olunanlar məsihi alimlərinin nəzəridir. Amma bilməliyik ki, 
məsihilərin müqəddəs kitablarında və mö'təbər mənbələrində təslis və tövhid 
məsələləri necə işıqlandırılmışdır? Bilmək lazımdır ki, məsihi alimləri necə olub ki, 
təslisə etiqadlı olduqları halda tövhid əqidəsinə üz gətirmişlər? Əhdi-qədim və Əhdi-
cədidə şamil olan müqəddəs kitab məsihilərin nəzərində müqəddəs və mö'təbər 
sayılır. Yəhudi dini barəsində olan bölmədə qeyd olunduğu kimi, Əhdi-qədimdə 
(Ətiqdə) təslisdən heç bir əsər-əlamət gözə dəymir. Buna görə də yəhudilər özlərini 
xalis tövhidçi hesab edirlər. Həmçinin Əhdi-cədiddə çoxlu ayələr vardır ki, Allahın 
yeganə olduğunu aşkar şəkildə bəyan edir. O cümlədən: «Yəhudi ruhanilərindən biri 
o bəhsi eşidib anladı ki, İsa ona ali bir cavab vermişdir. İrəli gəlib soruşdu: «Şəriət 
hökmünün ən mühümü hansıdır?» İsa (ə) cavab verdi: «Birincisi budur ki, ey İsrail 
eşit! Bizim Allahımız yeganə olan Allahdır; öz Allahını cani-dildən və var gücünlə 
sev». Həmçinin 32-ci ayədə deyilir: «O şəxs ona dedi: Ey ustad, düzdür. Həqiqəti 
bəyan etdin, Allah birdir, Ondan başqa heç bir mə'bud yoxdur». Həmçinin 
Qərintanın birinci risaləsinin dördüncü ayəsində belə deyir: «Bütlərə təqdim olunan 
yeməklərə gəldikdə isə, biz bilirik ki, büt heç bir həqiqətə malik deyildir və yeganə 
olan Allahdan başqa heç bir mə'bud yoxdur.» Tövhidi aşkar şəkildə bəyan edən bu 
kimi tə'birlər Əhdi-cədiddə çox gözə dəyir, amma onun yanında elə tə'birlər də vardır 
ki, təslis əqidəsinin formalaşmasında ondan istifadə olunur. Dördlük təşkil edən 
İncillərin heç birində təslisə aşkar şəkildə işarə olunmur. Əgər ilkin qanunun tövhid 
olduğunu qəbul etsək, belə tə'birlər müəyyən yozuma və tə'vilə mə'ruz qala bilər. O 
cümlədən, Mətta İncilinin 28-ci babının 19-cu ayəsində belə deyilir: «Gedin bütün 
millətləri mənim şagirdlərim edin və onlara ata və Ruhul-qüdusun adından tə'mid 
qüslu verin.» Yühənna İncilinin 1-ci ayəsindən 14-cü ayəsinə qədər belə deyilir: 
«Əzəldə kəlmə idi. («Kəlmə» həzrət İsanın adına ünvanlanır) Kəlmə Allahla idi və 
Kəlmə Allahın özü idi. Əzəldən Kəlmə Allahla idi. Hər bir şey onun vasitəsilə varlıq 
libası geydi və onsuz heç bir şey yaradılmadı. Həyat ondan vücuda gəldi və o həyat 
insanların nuru idi». 

---

240 
Amma dördlük təşkil edən İncillərdən sonra sair Əhdi-cədid risalələrində qeyd 
olunanlar təslis məsələsini daha aşkar şəkildə bəyan edirlər. O cümlədən, 
Yühənnanın 1-ci risaləsinin 5-ci babının 4-8-ci ayələrində belə oxuyuruq: «Çünki 
Allahdan doğulan şeylər dünyaya qələbə çalır və dünyanı məğlub edən qələbə bizim 
imanımızdır. Kimdir ki, dünyaya qələbə çalsın?! Yalnız buna imanı vardır ki, İsa 
Allahın oğludur. Məhz odur ki, su və qana gəldi; yə'ni İsa Məsih təkcə su ilə deyil, 
üstəlik su və qan ilədir. Ruh o şəxsdir ki, şəhadət verir. Ruh haqdır, ona görə ki, 
şəhadət verən o üçüdür, yə'ni ruh, su və qan. Bu üçü birdir.» 
Əhdi-cədiddən əlavə, məsihilikdə təslis ünvanı ilə tanınan şeylərin Midiyə 
e'tiqadnaməsi olduğunu qeyd etmək olar. Bu e'tiqadnamə Midiyə şəhərinin 
yepiskoplar şurası vasitəsi ilə Orta Asiyada yazılmışdır. Bu şura Konistantin 
imperatorunun göstərişi ilə miladın 325-ci ilində məsihilər arasında tövhidlə təslisin 
ixtilafına son qoymaq üçün təşkil olunmuşdur ki, nəhayətdə “nəqiyyə” e'tiqadnaməsi 
ünvanı ilə bir qətnamə verməklə sona çatdı. Məsihilər bu əqdnaməni rəbbani gecə 
mərasimində oxuyurlar. Bu bəyanatda belə qeyd olunur: «Bizim vahid Allaha, 
mütləq qadir ataya, görünən və görünməyən bütün şeylərin xaliqinə, İsanın vahid 
Allahına imanımız vardır. O, Allahın oğludur ki, atadan dünyaya gəlmişdir; atanın 
zatından dünyaya gələn övladdır, onun vasitəsi ilə bütün şeylərə varlıq verilmişdir. 
Yerdə və göydə olanlar hamısı. Biz insanların xatirinə, bizə nicat vermək üçün yer 
üzünə enərək cism halına düşdü; insan şəklinə düşdü, əzab-əziyyət çəkdi və üçüncü 
gündə (dəfn olunandan sonra) qalxıb asimanlara getdi. O, qayıdacaqdır ki, ölüləri və 
diriləri mühakiməyə çəksin. Biz Ruhul-qüdusa iman gətirmişik». Həmçinin belə 
deyilir: «İsanın mövcud olmadığı bir zamana inananlara, yaxud vücuda 
gəlməmişdən qabaq olmadığını, yaxud yoxluqdan varlığa çevrildiyini deyənlərə 
lə'nət olsun! Bunlara lə'nət olsun; eləcə də lə'nət o kəslərə ki, Allahın oğlunun zatdan, 
yaxud digər bir cinsdən olduğunu və həmçinin Allahın oğlunun məxluq və 
dəyişilməyə qabil olan bir şey olduğunu iqrar edirlər!» Bu bəhslərdən aydın olur ki, 
məsihiliyin Allah barəsində olan nəzərləri üçlük əsasındadır və eyni zamanda 
tövhidlə təslis arasında olan ziddiyyət aradan qaldırıla bilməz. Həmin mövzu da 
məsihi firqələrindən bə'zilərini üçlük əslini tərk edib tövhidə yönəlmələrinə bais 
olmuşdur. Onlardan biri də ilk məsihilərin yəhudiləri ünvanı ilə tanınan firqədir ki, 
məsihilər arasında ən qədim firqə hesab olunur. Bu şəxslər nəqiyyə şurasından əvvəl, 
hətta bəlkə Pulsdan da qabaq yaşayırmışlar. Həmçinin “şahdan Yəhuvəh” firqəsi də 
hal-hazırda məsihiliyin bir firqəsi kimi mövcuddur və onlar tövhidə inanırlar. Amma 
bu firqələri nəzərə almasaq, məsihilərin ata, oğul və Ruhul-qüdus barədə olan ümumi 
nəzərləri, eləcə də bu üç varlığın “Salusu Əqdəs” adı ilə ilahiləşdirilib əzəli 
məqamda bilinməsi prinsipindən ibarətdir. Qur'ani-Kərimin məsihilik barədə olan 
nəzəri məhz həmin əsas üzərində qərar tutmuşdur. Yə'ni, Qur'ani-Kərim məsihiliyi 
üç Allaha inanan bir əqidə hesab edir və onları kafir adlandırır. O cümlədən 
aşağıdakı ayədə buyurulur: 

---

241