O‘zbekiston tarixi (IV asrdan XV asr boshlarigacha)

* Jizya – Islomni qabul qilmagan aholidan olinadigan jon 
solig‘i
* Zakot – mol-mulkning 1/40 qismi hajmida olingan soliq
* Xiroj – hosilning 1/3 qismi hajmida olinadigan yer 
solig‘i
* Masjid, machit (arabcha – sajda qilinadigan joy) – 
musulmonlar jamoa bo‘lib, namoz o‘qiydigan joy, ibo-
datxona 

---

33
poy mol etildi. Mahalliy sug‘d yozuvida bitilgan diniy va ma’ri-
fiy kitoblarni, ilmiy asarlarni va qimmatli hujjatlarni ham da 
sanam 
larni gulxanlarda yoqib, yo‘q qilib tashlaydilar. Quva-
dagi budda ibodatxonasi haykallarning parchalab tashlangani, 
Afrosiyob saroy devorlariga solingan suratlardagi odam rasm-
larining ko‘z lari o‘yilib, bo‘yinlariga qilich bilan chizib yubo-
rilganligi bunga yaqqol misoldir.
1. Xalifalik istilosi Movarounnahrda qanday oqibatlarga olib 
keldi?
2. Mahalliy aholini islomga kirgizishda qanday yo‘llardan foyda-
lanildi?
3. Arablar tomonidan qanday soliqlar joriy etilgan?
4. Istilo mahalliy madaniyatga qanday ta’sir ko‘rsatdi?
11-§. XALIFALIKKA QARSHI XALQ NOROZILIGI
Tayanch tushunchalar: xalq noroziligi G‘urak va Divashtich 
qo‘zg‘olonlari, moliyaviy islohot, umaviylar, “Oq kiyimlilar” qo‘z-
g‘oloni, Muqanna, Rofe ibn Lays.
Qo‘zg‘olonning sabablari.
Xalifalikning talonchilik siyo-
sati mahalliy xalqni barcha haq-huquqlardan mahrum etdi. 
Mada niyatning oyoqosti qilinishi, arab tili, yozuvi va xalifalik 
qonun-qoidalarining zo‘rlik bilan joriy etilishi natijasida 
mahalliy xalq orasida norozilik tobora kuchayib, qo‘zg‘olonlar 
ko‘tarilishiga sabab bo‘ldi.
Xalifa Umar ibn Abdulaziz (717–719) murakkab vaziyatni 
hisobga olib, bo‘ysundirilgan yerli xalqlar bilan kelishish siyo-
satini amalga oshirishga majbur bo‘ldi. U yangi yerlarni bun-
dan buyon zabt etishni to‘xtatish hamda moliyaviy islohot 
o‘tka zish to‘g‘risida farmon berdi. 
Bunga binoan musulmon arablar bilan bir qatorda islomni 
yangi qabul qilgan mahalliy xalqlardan xiroj va jizya soliqlarini 
olish bekor qilindi. Biroq Movarounnahr zodagonlarining ko‘p-
chiligi o‘zini haqiqiy musulmon deb hisoblab, soliq to‘lamay 
qo‘yadi. So‘ngra xalifalik ma’muriyati bir yo‘la hammadan 
jizya olish haqida buyruq beradi. Natijada Movarounnahrda 

---

34
yoppasiga islomdan chiqish va eski dinlarga qaytish bosh-
lanadi. Buning oqibatida mahalliy mulkdorlar bilan arab ma’-
mu 
riyati o‘rtasida ziddiyat keskinlashib, butun mamlakatda 
bos qinchilarga qarshi xalq qo‘zg‘olonlari ko‘tariladi.